Kule ord (98): engsprette

Ei engsprette (foto: Olaf
Leillinger, frå Wikimedia
Commons)

For dei som treng eit anna ord for grashoppe, her kjem det: engsprette. Begge orda er jo ganske talande karakteristikkar av dette spenstige og litt utilnærmelege vesle dyret. Ordet engsprette kjem frå norrønt, og islendingane seier "engispretta". 

Dette ordet har eg dessverre ikkje møtt i daglegtale, men i eldre nynorsk bibelspråk bykser engspretta omkring. Her skal det bli skikkeleg, ekte vare frå den nynorske bibelomsetjinga frå 1921. Gud har ført Moses og Israelsfolket ut frå Egypt. No står dei på grensa inn til Kanaan, det lova landet, men dei fleste av speidarane er motlause når dei kjem tilbake og gjev rapport:

"Det landet me for igjenom og skoda, er eit land til aa øyda ut folk; alle me saag der, var kjempekarar;

der saag me risarne, Anaks-sønerne, som er av riseætt, og mot deim tyktest me aa vera berre som engsprettor, og so tykte dei og. "

(4. Mosebok 13,32-33)

Kule ord (96): breiflabb

Breiflabben er noko for seg sjølv, stor i kjeften og kan bli
opp til to meter lang (Illustrasjon: Le règne animal
av Georges Cuvier, frå Wikimedia Commons)

Breiflabben er ein fisk som gjer inntrykk. Mange vil meina han er stygg, og stor i kjeften er han i alle fall. Skapningen har mange ulike namn: marulk, flabb, ulke, sjødjevel, havtaske og storkjeft. I Øygarden har han vorte kalla flatølk (flatulk), har eg fått fortalt. Frå Helgeland er namnet storkjeftkonge kjent, eit ord som får fram både det gyselege og det agelege. 

Kva gjer ein når eit slikt kreatur viklar seg inn i trollgarnet? For det første må du vikla han ut att. Det kan ta litt tid sidan hovudpersonen sjølv har ein litt krevjande kroppsfasong, ein tannkvass kjeft du bør passa deg for og (sannsynlegvis) heller ikkje opplever at han er med på eit samarbeidsprosjekt. Neste steg er å avliva fisken, og det kan vera litt utfordrande om ein er van med at eit enkelt knivsnitt under hovudet er alt som skal til. Steg tre er derimot enklare enn eg hadde trudd. Med skarp fileteringskniv og litt hjelp frå YouTube er det raskt og enkelt å få to flotte filetar frå sporden. Kjeften et du ikkje, men eit lite kinnstykke frå kvar side kan ein ta med. 

Breiflabben har tradisjonelt vore sett på som ufisk. Norsk Allkunnebok (1949) seier det poengtert og tvitydig på same tid: "Kjøtet er snøkvitt og velsmakande. Flådd og hovudlaus vert b. òg kalla kotelettfisk. Er ikkje matfisk hos oss." I Store Norske Leksikon anno 2024 er vurderinga oppdatert i tråd med endra matvanar: "Breiflabben ble i tidligere tider sett på som en ufisk. I dag er den en meget ettertraktet fisk. Kjøttet er fast, fint og velsmakende." 

Mange kjenner kanskje til breiflabben frå songstrofa "vått og kaldt og breiflabb over alt". Det er Knutsen & Ludvigsen sin statusrapport frå byen Bergen, om nokon skulle vera i tvil. 

Den siste delen av ordet breiflabb er ei historie i seg sjølv. Ifølgje Nynorskordboka tyder flabb "(brei) kjeft, snute eller munn". I tillegg er det brukt overført om ein "flåkjefta, nasevis person". 

Dermed er det ei glede å introdusera ein episode frå norsk pressehistorie. I 1949 skreiv Per Håland ein artikkel i hovudstadsavisa VG. Håland vart, som kjent, seinare ein smått legendarisk redaktør i vestlandsavisa Gula Tidend. Artikkelen i VG var ein kritikk av det han meinte å finna i hovudstaden av skrantande kunnskap og manglande respekt for landet utanfor Oslo. Det er ein artikkel med gode poeng, men som toppar seg i at journalist Håland spør: "Kvifor er Oslofolk så dumme?" Ein kåssør i Arbeiderbladet i Oslo gav han svar på tiltale:

Oslo-folk er stort sett alltid de første til å peke på feilene ved hovedstaden. Denne selverkjennelsen bruker en hvilken som helst tilfeldig tilreisende - eller innflytter - mot oss. Det verste er at undertiden får de hjelp av profesjonelle skribenter, nå sist fra en flabb i Verdens Gang, Per Haaland. Alle Oslo-folk er dumme, skriver han, bare i Sognefjorden, som han er fra, er nordmannen menneske. Skjønt noen halvaper fins vel i andre landsdeler også, men slett ikke i Oslo.

Dra hjem igjen med selvgodheten, Per Haaland. Her er trangt nok som det er, enda fjorden er bredere på våre kanter. 

Håland klaga ord- og sitatbruken inn for Pressens Faglige Utvalg (PFU), som konkluderte på salomonisk vis:

Det faglige utvalg mener at det ikke er god presseskikk å bruke uttrykk som "flabb" i en polemikk, men synes nok også at i denne sak kan den ene fornærmelse oppveie den andre.

Så veit vi det.

Om kjeldene, i tillegg til dei som er lenka direkte til i teksten over: Takk til Arkivverket som har sendt meg dokumenta i saka mellom Per Håland og Arbeiderbladet. Opplysninga om at "storkjeftkonge" er brukt på Helgeland som namn på breiflabben, er henta frå artikkelen "Breiflabb i kamp med erfugl" i Dagen 1. april 1933.

Samuelsbøkene, ei bokmelding

Profeten Samuel salvar David til konge (måleri av Victor
 Biennoury, frå Wikimedia Commons).

Fedrar, søner og sorger. Det skal denne bokmeldinga handla om.

Dei to Samulesbøkene har fått namn etter profeten og dommaren Samuel. Bøkene fortel om israeslfolket rundt år 1000 før Kristus, på overgangen frå dommartida til etableringa av kongedømet. Først møter vi presten Eli, deretter stig Samuel fram. Han er den siste dommaren før kongane. Så kjem Saul, som er den første kongen. Deretter kjem den andre kongen, David, og mesteparten av desse to bøkene i Bibelen handlar om denne gjetarguten frå Betlehemsmarkene som vart den største av alle kongane i det gamle Israel.

IKONISKE FORTELJINGAR. Dei to bøkene er rike på handling og dramatikk. Her er det drap og krig, sex og svik, opprør og spionasje, venskap og rivalisering, paranoia og farskjærleik, åndemaning og ambisjonar, renkespel og integritet. Krigen mot filistarfolket og dei indre konfliktane i israel ulmar alltid, og flammar ofte opp.

Nokre av forteljingane i desse bøkene er så ikoniske at dei berre må nemnast før eg går vidare til temaet om fedrar, søner og sorger. Ei av desse forteljingane er Davids møte med Goliat, som over store delar av verda er vorte sjølve biletet på kampen mot overmakta. Ei anna slik tidlaus forteljing er soga om David, Uria, Batseba og Natan. Det er ei sørgjeleg historie, sant nok. Samstundes er denne forteljinga ei påminning om korleis sjølv ein god leiar kan korrumperast av eiga makt, om den skilnaden det trass alt gjer når ein leiar kan erkjenna eigne feil, og - ikkje minst - om verdien av å møta makt med integritet. 

Det finst fleire slike ikoniske forteljingar i Samuelsbøkene, om dei enn ikkje er fullt så kjende som dei to over. Ein slags tråd gjennom fleire kapittel er forholdet mellom kong Saul og den unge David. Sjølv om hatet og misunninga herjar Saul så han jaktar på David, sluttar ikkje David å vilja Saul vel, og han grip ikkje sjansane han får til å drepa kongen.

Som sagt, Samuelsbøkene er innhaldsrike og spennande. Skal du lesa høgt for eit (ikkje heilt lite) barn, og toler både du og barnet litt drap og krig og sånn - gå for Samuelsbøkene. 

Mitt i myldered må ein jo velja ut noko i ei bokmelding. Eg har valt det fascinerande samspelet og motspelet mellom fedrar og søner. 

ELI OG SAMUEL. Ettermælet til desse to er vidt forskjellig, men dei delte eit problem: korrupte søner, som ikkje gjekk i fedrane sine forspor. Biletet av presten Eli er i stor grad farga av desse sønene. Gud går i rette med Eli og spør: Kvifor ærar du sønene dine meir enn meg, så de feitar dykk med det beste av alle offergåvene som mitt folk Israel ber fram? Eli-sønene var korrupte, gudlause, viste ikkje respekt for Herrens offer og dreiv hor med kvinnene som gjorde teneste ved teltheilagdomen. 

Etter Eli kom Samuel, som gjorde dei to sønene sine til dommarar i Israel då han sjølv vart gammal. Om sønene til Samuel heiter det at dei "søkte urett vinning, let seg kjøpa og vrengde retten". Eg finn likevel ingen stad at Gud klandrar Samuel for vegvala sønene hans gjer. Som alltid er det mykje vi ikkje veit, og det kan tenkjast ulike forklaringar på at sønene har gitt Eli eit dårleg ettermæle, medan sønene knapt har prega vurderinga av Samuel. Men slike forklaringar blir spekulasjonar.

DEN VRANGE FADEREN. Saul, den første kongen i Israel, er ein tragisk figur. Han blir salva av Samuel til konge, men så vender han seg bort frå Gud, og Gud vender seg bort frå han. Det toppar seg i slaget mot amalekittane. Både det Gud bad han gjera, og det Saul faktisk gjorde, ville vi i dag kalla folkemord. Det er vanskeleg nok; eg har skrive om temaet før, og sjølvsagt ikkje kome i mål med det. Her og no får det liggja. Saul går sin eigen veg, og Samuel seier til han at "du har vraka Herrens ord, og Herren har vraka deg". Litt seinare får vi høyra at "ei vond ånd frå Gud" plagar Saul. Han blir skiftande, sjalu og hatsk. Ikkje minst går det ut over David, den nye og stigande sterna i israelshæren. 

David vil ikkje Saul vondt. Tvert om kjenner han på ein sterk lojalitet mot kongen sin. Samstundes veks det fram ein djup og nær venskap mellom David og Jonatan, ein av sønene til Saul. Jonatan kjem i skvis mellom det destruktive hatet hjå han som trass alt er far hans, og bestevenen David. Han ser det urimelege i faren sine handlingar og hjelper David med å røma unna Saul. Men han får farens harme mot seg, og det går så langt at Saul truar son sin med spyd.

Forteljinga om David og Jonatan er ei vakker påminning om djupnene i venskap. Vi er meir vane med dei sterke orda om kjærleiken mellom mann og kvinne og kjærleiken mellom foreldre og born. David løftar opp den djupe venskapen når han ærar Jonatan etter at venen har falle i ein av dei mange krigane, der han kjempa saman med far sin:

Eg sørgjer over deg,

Jonatan, min bror!

Inderleg var du meg kjær.

Din kjærleik var meg

meir underfull

enn kvinners kjærleik.

Forresten smittar spenninga mellom Saul og David òg over på forholdet mellom Saul og dottera Mikal. Saul tenkjer strategisk, trur han kan bruka dottera for å få has på David og seier ja til at dei to får gifta seg. Men Mikal elskar David og hjelper han med å røma unna far hennar.

ABSALOM, SON MIN, SON MIN! Forteljinga om David og sonen Absalom er både vakker og vond, og mest det siste. Kva som driv Absalom til å trå etter kongsmakta og gjera opprør mot faren, seier Samuelsbøkene lite om. Kanskje fordi maktgir er eit så openlyst motiv at det ikkje er verd å nemna? 

Absalom har lagt ein strategi. Før opprøret snakkar han ned det eksisterande styret, smiskar med folk og fortel kor bra han ville teke vare på interessene deira. Absalom er altså ein politisk populist, og han får folket med seg. Eller som Samuelsbøkene seier det: Han stal hjarta til israelittane. 

David må flykta. I det avgjerande slaget går det likevel ikkje Absalom sin veg. Han flyktar inn i skogen på muldyret sitt, viklar seg inn i greina på eit eiketre og blir hengande etter hovudet. David har gitt ordre om at mennene hans skal fara varsamt med Absalom. Men den mektige og eigenmektige hærføraren hans Joab får likevel Absalom drepen.

Og David sørgjer og ropar ut si klage. At opprøret er slått ned, kjem i bakgrunnen for at han har mista den opprørske sonen sin, den bortkomne sonen som ikkje vende heim. David er glad i han og sørgjer. 

Kongen har òg andre søner som gjev han sorg på ulike måtar. David ligg på jorda, fastar og gret i håp om at den førstefødde sonen han har fått med Batseba, må få leva. Guten døyr etter sju dagar. Ein annan av davidssønene, Amnon, valdtek si eiga søster Tamar, og David blir "brennande harm". Likevel sørgjer han når Amnon seinare blir drepen.

Når David er vorten gammal, får sonen Adonja høge tankar og vil gjera seg sjølv til den nye kongen. "Far hans hadde aldri snakka han til rette", forklarar forfattaren av Første Kongebok. David blir ikkje framstilt som feilfri. Vi i vår tid er sikkert i stand til å finna endå fleire manglar ved han. David var faktisk òg i stand til sjølv å sjå eigne feil.

Så prøver eg å la den verste krigføringa liggja - det er lite vi kan gjera med det no, det er 3000 år sidan - og dveler heller ved alt det andre. Den raudleitte gjetarguten, ungdommen som gjekk imot Goliat, tenaren som tok vare på respekten for ein konge som ville drepa han, faren som elska alle borna sine, den djupe venskapen og viljen til å lytta til Gud og ta imot tilrettevising frå menneske. Eller som sonen Salomo sa det: David hadde "eit hjarta som var ærleg". Derfor glitrar det av David.

Rut, ei bokmelding

Rut slik mellomalderkunstnaren William de
Brailes såg henne (Walters Art Museum,
henta frå Wikimedia Commons)

Velkomen til den første boka i Bibelen der ingen slår nokon i hel. I boka om Rut er det derimot vâr romantikk, tette familierelasjonar og eit blikk inn i flyktningens kvardag. Merkeleg mykje gjev gjenklang i vår eiga tid. Andre sider ved forteljinga minner om avstanden i tid og kultur. 

Rut er ei ung moabittkvinne, og altså ikkje jøde. Ho lever i dommartida, perioden før Israel er leia av kongar, og vi er då tilbake godt og vel tusen år før Jesu fødsel. Heile boka om henne er berre fire kapittel lang, og eit bibelkapittel treng ein ikkje så mange minuttar for å lesa gjennom.

For ei nydeleg bok dette er.

HANDLINGA. Det er uår i Israel. Noomi og mannen hennar, Elimelek, dreg frå Betlehem i Israel til slettelandet Moab på den andre sida av Jordanelva og Saltsjøen. Her finn dei to sønene deira  seg moabittiske kvinner til koner, og Rut er den eine av desse. Men Elimelek døyr der i Moab, og så døyr begge sønene. Noomi sit att i eit framandst land med to svigerdøtrer frå eit anna folkeslag, og utan barneborn.

Då har du ikkje trekt vinnarloddet. Særleg ikkje i eit ættesamfunn der mannen frontar familien og vidareføring av slekta er prioritet éin. 

Noomi dreg heim att til Betlehem. Svigerdottera Rut vil ikkje skiljast frå henne trass i at Noomi meiner det ville vera best for den unge kvinna å gå tilbake til morshuset og sitt eige folk.

Så både Rut og Noomi hamnar i Betlehem i Israel. Eg skal ikkje røpa så mykje meir om kva som så hender, for det er her hovudhandlinga i boka ligg.

SONGEN TIL SVIGERMOR. 

Der du går, vil eg gå,

og der du bur, vil eg bu.

Ditt folk er mitt folk,

og din Gud er min Gud.

Der du døyr, vil eg døy,

og der vil eg bli gravlagd.

Måtte HERREN la det gå meg ille

både no og sidan

om noko anna enn dauden

skal skilja meg frå deg!

Desse linjene er ikkje skrivne til ein mann, ein kjærast, ein son eller ei dotter, ein far eller ei mor. Det er Rut sin song til svigermora Noomi. Kanskje tek eg det litt langt med å kalla det song, for det er svaret Rut gjev når Noomi bed henne slå seg til ro i sitt eige folk. Men desse versa har eit poetisk uttrykk og er i den siste bibelomsetjinga gjengitt slik ein gjerne gjev att bøner og songar. Så eg tek sjansen og kallar det Ruts song til svigermor.

Plassert i ein slik samanheng føyer desse versa seg inn saman med andre songar og bøner frå kvinner i Bibelen: Debora, Rut, Hanna og Maria. Mange kristne kvinner har seinare følgd i fotefara til desse. Og sjølv om det er eit stykke frå slettene i Moab og markene rundt Betlehem til den walisiske landsbygda, så blir eg minna om den store walisiske salmediktaren Ann Griffiths. Går vi endå nærare vår eigen bedehustradisjon, ruvar amerikanske Fanny Crosby og svenske Lina Sandell. 

FATTIGDOM, FLUKT OG UTANFORSKAP. Forteljinga om Rut har noko moderne, eller snarare tidlaust over seg. Menneske som må flykta på grunn av vanskelege tider, som endar opp i eit samfunn med ein annan kultur og religion, som er fattige og treng omsorg og gode ordningar for å klara seg. Alt dette møter oss i boka om Rut. 

Andre ting er meir framade, slik som å la det vera att litt aks i kornåkeren som omsorgsordning for dei fattige og innflyttarane. Moselova påla israelittane å gjera dette. Mange skikkar omkring ekteskapsinngåing er sjølvsagt òg annleis enn det vi kjenner i dag.

EIN ANNAN SONG.

Jeg er ei lita jente - og jeg en liten gutt.

Og jeg vil ligne Daniel - og jeg vil ligne Rut.

For Rut hun var så god og sann

og Daniel så modig, han.

Jeg er ei lita jente - og jeg en liten gutt.

Det var slik mange av oss borna møtte Rut på søndagsskulen og i kristent barnearbeid på 1970-talet. Songen blir neppe brukt lenger. Kjønnsrollene er for tydelege og tradisjonelle for vår tid. Det har gått med denne som med andre songar som har hamna i vår tids moralske skammekrok, som "Gud vil jeg skal være et solskinnsbarn" og "Vær forsiktig lille barn hva du gjør". 

Songen vart brukt som vekselsong der jentene song Rut-delen og gutane song det som handla om Daniel. Slik eg hugsar det, song vi gjerne godt med på denne songen. Gutane òg tok godt i. Eit element av pedagogisk konkurranse kom nok til hjelp ("kven syng høgast?"). Akkurat det er litt tankevekkjande for eit kristent barne- og ungdomsarbeid som gjennom nokre tiår hatt problem med å nå ut særleg til gutane. 

Så skjønar eg innvendingane, slik dei t.d. er presenterte fornuftig og godt i denne artikkelen, for skal jentene berre vera gode og sanne? Interessant nok, forresten, så har vi gjerne ein tendens til å tenkja inn ordet "berre" når vi reagerer på noko. Og, bevares, det er ingen grunn til å kivast om dette. Vi har meir til felles enn det som skil oss. Ikkje berre jenter bør vera gode og sanne, ikkje berre gutar treng mot. Rut i Bibelen hadde både det eine og det andre.

ROMANTIKKEN. Boka om Rut er ei romantisk bok. Det er ein romantikk forma av respekt, truskap og godleik. Faktisk kan ein òg lesa inn ein viss metoo-brodd i forteljinga (kapittel 2, vers 9). 

Den som les, vil sjå korleis det går. Men det er ingen tvil om at Boas er ein bra kar. Og svigermor Noomi har ein finger med i spelet. 

Dommarane, ei bokmelding

Dommaren Debora, slik europeiske
kunstnarar på 1600-talet såg henne. 
Dommarboka fortel rett nok ingen ting 
om at ho sjølv væpna seg og gjekk i 
krigen, men illustrasjonen vart likevel
vanskeleg å motstå (Ill.:Gilles Rousselet og
Abraham Bosse, etter Claude Vignon. Frå
Wikimedia Commons)

I dei dagane var det ingen konge i Israel. Kvar gjorde som han sjølv fann for godt.

Med denne oppsummeringa sluttar Dommarboka i Det gamle testamentet. Her er det krig og konfliktar, heltar, fråfall og snuoperasjonar. Boka omtalar historia til israelsfolket etter at dei store leiarane Moses og Josva har ført folket ut frå Egypt og inn i Kanaan. Det er vanskeleg å lesa seg fram til eit tydeleg mønster for korleis leiarane av folket, dei såkalla dommarane, vart utpeikte i denne tida, som altså ligg før kongetida. Nokre gonger fortel teksten at Gud plukka ut ein ny leiar, men andre gonger står det ikkje noko slikt. 

Den nære kontakten folket hadde hatt med Gud gjennom Moses, ser ikkje ut til å vera like tydeleg lenger. Folk gjer ofte som dei sjølve finn for godt, og det er konfliktar både med andre folkeslag og internt i Israel. Krigen er ein del av kvardagen, og dei rapporterte dødstala frå slagmarkene er høge. Dette er ei forteljing om eit folk som treng samling, stabilitet og ei viss sentral statsmakt. I alle fall les eg eit slikt behov inn i både den oppsummerande avslutninga av boka og i mange av forteljingane og konfliktane det blir fortalt om.

HELTANE. I denne boka finst det òg nokre fantastiske helteforteljingar, og fremst mellom dei er sogene om Gideon og Samson. Begge vart plukka ut av Gud til å hjelpa israelsfolket mot fiendefolk som undertrykte dei - i det første tilfellet handla det om midjanittane, i det andre om filistrane. Gideon bad om teikn frå Gud for å vita om det var han som skulle leia folket. Når det kom til stridens dag var han modigare enn dei fleste og gjekk på Guds bod i krigen med ein miniatyrhær.

Soga om Samson, mannen med kjempekreftene, er både utruleg og fascinerande. Dette må lesast. Så om du ikkje tek deg tid til å lesa heile Dommarboka, går det an å lesa kapitla som handlar om Samson. Er det forresten her vi møter den første fullblods gåta i Bibelen? Eg kan ikkje hugsa å ha støytt på reine gåter under lesinga av Mosebøkene og Josva. 

HISTORIEPENDELEN. Det er mange fleire forteljingar og personar i denne boka, men det får bli med Samson og Gideon i denne omgang. Sjølve historiesynet som møter oss, er interessant. Pendelen svingar heile tida mellom fråfall og omvending. Israelittane gjer "det som var vondt i Herrens auge", og undertrykkinga frå andre folkeslag rammar dei. Dei vender om, og Herren bergar og hjelper dei. Pendelen svingar att og fram mellom desse to punkta.

Her er det ikkje spor av den moderne forestillinga om at historia er ein prosess der vi blir klokare og skjønar oss betre på dei store og viktige spørsmåla etter som tida går. Skrapar du litt i overflata, dukkar eit slikt tankemønster opp hjå dei fleste av oss i vår tid. Vi kan vera pessimistiske om mykje, men under overflata trur vi at soga er ei utvikling som går framover og har gitt oss betre innsikt og betre skjøn enn folk hadde i tidlegare tider. Sånn tenkjer ikkje Dommarboka. Her er det pendelen som svingar. 

Dei moralske vala får konsekvensar for korleis det går med folket. Fråfallet fører til dom og ulukke. Lydnad mot Gud fører til fred og til at åket frå grannefolka blir kasta av. No er det ikkje slik at Bibelen gjennomgåande forklarar det som møter oss av godt og vondt i livet, med at vi får som fortent, og spesielt ikkje på individnivå. Den som vil forklara individuell rikdom, helse og popularitet med eigne moralske kvalitetar, vil stonga mot mange bibeltekstar. Og den som vil peika på moralsk brest som årsaka til individuell fattigdom, sjukdom og upopularitet, vil snubla i like mange tekstar. Likevel er Dommarboka temmeleg konsekvent i å forstå israelsfolket si historie som resultat av fråfall og omvending. "Vil Gud ikkje verja by og land, kan vaktmann oss ikkje tryggja", heiter det i fedrelandssalmen, og her er Elias Blix godt på talefot med forteljingane i Dommarboka.

Sidan Dommarane handlar mest om menn, har eg lyst til å skriva litt meir om nokre av kvinnene i boka. For dei er der, og den aller fremste av dei er Debora. Ho er eineståande fordi ho er einaste kvinnelege dommaren vi høyrer om i denne boka. 

DEBORA, JAEL OG TELTPLUGGEN. Denne Debaora er omtala som ei profetkvinne. Ho brukte å sitja under Debora-palmen mellom Rama og Betel i Efraim-fjella. Israelittane kom til henne for å få dom i rettstvistar, heiter det i kapittel 4. Israelsfolket er kua av eit grannefolk, og Debora kallar inn ein mann som heiter Barak og bed han gå til krig for Israel. Det gjer han, men på vilkår av at Debora følgjer hæren. Israelsfolket vinn og utslettar fiendehæren. Hærføraren for fiendane deira greier likevel å røma unna og gøymer seg i teltet til kenittkvinna Jael. Ho tilbyr seg å gøyma han i teltet sitt og dekkjer over han med eit teppe. Der sovnar den utmatta hærføraren Sisera, og Jael slår ein teltplugg gjennom tinningen hans. 

Kanskje ikkje den mest oppbyggjelege historia i ei verd der vi har nok av krig og død. Men sånn er det. Interessant er det å lesa Debora-songen som blir framført etter slaget, og som fyller eit heilt kapittel i Dommarane. Her blir den handlekraftige Jael løfta fram. På slutten av songen er kvinneperspektivet svært tydeleg gjennom mor til Sisera, hoffkvinnene hennar og jentene som kunne vorte krigsbytte.

SON AV DEN PROSTITUERTE. Bibelen er ei ærleg bok og glattar ikkje over at det fanst kvinner som levde av å selja sex. "Ei hore kan du få for ein brødleiv", heiter det i den store ordtaksamlinga i Bibelen, og får dermed fram korleis kjøp av sex brutalt skriv ned verdien av eit menneske. 

Vi møter fleire slike kvinner i Bibelen. Og sjølv om hor og prostitusjon er sett på som svært negativt, er det interessant å sjå at den gamle boka likevel viser oss at prostitiuerte er menneske, dei som andre. Alt er ikkje berre svart. Kvinna Rahab er ei sak for seg. Josvaboka fortel at denne prostituerte kvinna tok imot dei israelittiske spionane som speida ut byen Jeriko, og skjulte dei. Som takk sparte dei henne og familien hennar då krigen kom, og Rahab er faktisk på plass saman med dei mange trusheltane som er lista opp i Hebrearbrevet kapittel 11 i NT, "for med fred hadde ho teke imot dei som kom for å speida ut landet". Forteljinga om Juda og svigerdottera Tamar i 1. Mosebok skal eg hoppa over her. Historia er sterk kost, og viser m.a. noko om prostitusjon, men Tamar var trass alt ikkje ei prostituert.

Det var derimot mor til ein av heltane i Dommarboka. Om Jefta heiter det at han var ein djerv krigar, men han var son av ei prostituert kvinne. Dei brørne som var fødde innanfor ekteskapet, ville ikkje dela arv med Jefta og jaga han bort. Då det seinare vart vanskelege tider, var det likevel Jefta som vart henta inn som leiar av folket, og han vart ein av dei ruvande dommarane i Israel. 

KVINNER SOM MASAR. Korleis styrer du eit anna menneske som du står i ein nær relasjon til? Sjå, det er spørsmålet om du vil leggja eit maktperspektiv på kvardagen din. Dette hadde dei skjønt begge kvinnene til kjempa Samson. Han vart først gift med éi filistarkvinne, seinare var han saman med ei anna kvinne frå dette grannefolket (Dalila). Begge to valde same strategi: Dei masa og gnog, og brukte samstundes sin kapital som offer. Og om Samson aldri så mykje hadde krefter som ein rise, kom han til kort. I begge tilfella handla det om å få han til å røpa noko han burde halde tett med.

Hadde det ikkje vore så politisk ukorrekt, skulle eg ha skrive at eg trur mange menn kjenner seg att i dette med at den vinn som masar mest effektivt.

Men er det alltid så dumt å masa? Nei. Jesus fortel ei likning om ei enkje og ein uærleg dommar. Enkja ville ha retten sin, dommaren brydde seg katten. Men enkja massa og masa, ho, heilt til dommaren ikkje orka meir. Han gav henne det ho hadde krav på. 

DET ETTERLENGTA BARNET. Bibelen har fleire vakre forteljingar om kvinner som ikkje kunne få barn, heilt til Gud greip inn. Sara som vart mor til Isak, Hanna som vart mor til Samuel, Elisabeth som vart mor til døyparen Johannes. Desse kvinnene står fram som berarar av håpet. Barnet er ikkje eit problem. Det er etterlengta, og det er ei velsigning. Dei talar sterkt til vår tid, der vi trass materiell rikdom er for fattige til å verna barnet i mors mage, og for opptekne med andre sider av livet til å reprodusera oss som samfunn. Då er desse kvinnene eit håpsteikn og ei påminning om kva som er viktig. Dommarane har sett av eit heilt kapittel til ei slik forteljing. Vi får ikkje vita namnet hennar, men at mannen heitte Manoah og sonen var kjempa Samson. Men ho står som eit symbol på håpet om barnet og ei påminning om "Herren, han som gjer under" (kapittel 13, vers 19).

Ingen ting gale sagt om mannen hennar heller, men slik eg les slutten av kapittelet, var ho nok òg den klokaste teologen av dei to.

Kule ord (95): sjibbolet

Songboka Schibboleth (foto: Jon-Erik Faksvaag/Norsk
folkemuseum)

Ordet sjibbolet kan tyda kjennemerke, stikkord og prøvestein, slik ein finn det forklart i Norsk Ordbok og Det Norske Akademis Ordbok. Eit sjibbolet er gjerne eit kjennemerke som avgrensar ei gruppe frå andre. Det kan vera eit ord eller ei formulering, ein viss uttale, ein skikk, ein hemmeleg kode, ei meining eller eit synspunkt. Den engelske utgåva av Wikipedia har ei rekkje interessante døme frå historia.

Vi har fått ordet frå hebraisk, nærare bestemt frå ei forteljing i Dommarboka i Bibelen. I eit internt oppgjer i israelsfolket gjekk Efraimstammen til krig mot landsmennene sine i Gilead. Mennene frå Efraim tapte og måtte flykta tilbake til vestsida av Jordanelva. Men attmed elva sto det krigarar frå Gilead som stogga rømlingar og bad dei uttala ordet sjibbolet. Folk frå Efraim hadde problem med sj-lyden, og krigarane derifrå sa "sibbolet". Og "fordi han ikkje kunne uttala ordet rett", greip dei og drap rømlingane der ved vadestadene over Jordan. Forteljinga står i kapittel 12 i Dommarane.

Ei brutal form for språksosiologisk aksjonsforsking, med andre ord.

Elles er Schibboleth namnet på songboka til den norske pinseretninga "frie venner" eller "De frie evangeliske forsamlinger". Dette var lenge ei sjølvstendig rørsle, men dei frie vart for eit par år sidan formelt ein del av den Pinsebevegelsen i Norge.

3., 4., 5. Mosebok og Josva, ei bokmelding

Josva og israelittane i ei framstilling frå midten av
900-talet (Vatikan-biblioteket i Roma, etter Wikimedia
Commons).

Lurar du på å bli ein kristen? Då bør du finna fram ein Bibelen og lesa 3., 4., 5. Mosebok og Josvaboka. 

Av alle råd og synspunkt eg har høyrt om evangelisering, dette er ikkje eitt av dei. Og det skjønar eg så godt. Når sant skal seiast, lurte eg vel under gjennomlesinga stundom på om det er større sjanse for å missa trua enn å bli ein truande av å lesa desse bøkene. 

Sjølvsagt er det mykje flott, mykje spennande, mykje historisk interessant, og dessutan ein heil del vi oppfatta som "fint" i desse bøkene. Derfor kan ein sikkert skriva om dei med utgangspunkt i dette. Ein kan velja ut forteljingar og vers ein oppfattar som oppbyggjelege, lesa desse og ha glede av dei. I kristen samanheng og forkynning blir Bibelen ofte brukt slik. Vi tek med oss det som ser oppmuntrande og oppbyggjeleg ut, og let resten liggja. 

FORFERDELEG. Det er kanskje greit å gjera det slik, men det er ikkje i orden å alltid gjera det slik. Då står vi i fare for å formidla Bibelen på ein måte moderne omdøme-ekspertar ville gjort om dei fekk herja fritt. For i Mosebøkene og Josva er det mykje å lesa om krig og nedslakting, straff og refs. Heller ikkje er det slik at dette berre er ei skildring av ting som (dessverre) faktisk hende. Nei, her er det mange gonger Gud som straffar, som er streng og som endå til nokre stader gjev folket beskjed om å "ikkje spara ein einaste levande skapning" når dei skal ta ein by i det lova landet. For desse fire bøkene handlar om eit israelsfolk på vandring, først gjennom ørkenen med Moses som leiar, og deretter med Josva i front inn i Kanaan, landet som er lova dei.

Er Gud forferdeleg? 

Det eit naturlege spørsmåla å stilla etter å ha lese gjennom desse fire bøkene i Det gamle testamentet (GT). Så kan ein sjølvsagt meina at vi ikkje treng å leggja så stor vekt på de biletet av Gud som vi finn der. Vi kan heller velja å ta til oss biletet av Gud vi møter gjennom Jesus i Det nye testamente (NT). Ei slik tilnærming er forståeleg og har noko for seg. Samstundes er det problematisk om ein vil bruka NT til å sjå heilt bort frå biletet vi møter av Gud i Mosebøkene og Josva. Det er heilt rett at Jesus ikkje sender etterfølgjarane ut med våpen i hand for å byggja gudsriket. Tvert om, han bed oss venda andre kinnet til. På same tid seier han òg ein del om Guds dom over menneske. Og eg har ikkje funne at Jesus sjølv nokon stad tek eit oppgjer med framstillinga av Gud som i den tidlege israelshistoria bed folket innta Kanaan med krig.  

ALMINNELEGE MENNESKE. Når så mykje er sagt, er det likevel meir å seia. I forteljinga om israelsfolket i dei tre siste mosebøkene er det ofte ei tredeling: Du har Gud, du har Moses (gjerne saman med nokre få andre leiarar) og så har du folket. Vi møter ikkje så mange namngitte enkeltpersonar og deira utfordringar, om vi då ser bort frå dei sentrale leiarane. Vi møter dei mange namnlause, slike som oss, omtala kollektivt som "folket". Sameleis er det i Josvaboka. Her handlar det i stor grad om den nye leiaren Josva og om Israelsfolket som éi eining, eventuelt delt inn i dei ulike stammane, og om folkeslaga og kongane dei møtte, streid mot og dreiv bort. 

Framstillinga i dei fire evangelia i NT skil seg dramatisk frå dette. Her blir kollektivet "folket" fylt med fargar og nyansar. Enkeltmenneske i ulike livssituasjonar og frå ulike lag av samfunnet stig fram. Dei er mange, dei er ulike og dei er mange gonger mottakelege for Guds nåde og velsigning. Her stabbar den fattige enka fram med småmyntane sine til tempelkista. Småungane kryp opp på jesusfanget og blir velsigna. Ei kvinne som har levd eit liv prega av sjukdom, rører ved kappa hans og blir frisk. Ein velmeinande ung riking synest Jesus blir for radikal, og går sorgtung bort frå han. Ein korrupt offentleg tenestemann møter Jesu venskap og vender om i rein glede. Det same gjer kvinna ved brønnen, ho som hadde fått profesjonell rutine i å skifta ut menn. Ein elles anonym kriminell i pine og dødsangst blir invitert med til Paradis av Jesus sjølv.

Det er ei vårløysing av individualitet i forteljingane om Jesus i dei fire evangelia. Det står gjerne ikkje i motstrid til biletet av Gud frå Mosebøkene og Josva, som - må eg vedgå - er vanskeleg å ta til seg. Men det fyller ut biletet og gjev det ein heilt annan dimensjon. Gud bryr seg faktisk om alminnelege menneske. Han går endå lenger og er glad i dei utstøytte og upopulære. Det gjeld til og med dei som har rota det til sjølve, og som ikkje ærleg kan seia at dei gjorde sitt beste. 

Eg seier ikkje at det ikkje finst spor av det same i GT, men det er som ei demning brest når vi kjem over i evangelia. Desse bøkene, skrivne ned for eit par tusen år sidan, må ha vore revolusjonerande for synet på individualitet og enkeltmennesket sin verdi. Den eine stig fram tydeleg, og denne eine treng ikkje vera ein leiar i folket. 

DEN VELSIGNA MAKTLØYSA. Dei politiske rammene i den første kristne tida, den jorda kyrkja vart sådd i, er òg heilt ulik situasjonen for israelsfolket slik vi møter det på Moses og Josva si tid. Israelsfolket hadde flykta frå undertrykkinga i Egypt og til det landet Gud hadde lova dei. Dette landet tok dei med krig, utrydding, fordriving og dominans. Dette var deira land, og dei framande som budde mellom dei, skulle innordna seg dei reglane Israelsfolket gav. Situasjonen er snudd på hovudet for det nye gudsfolket i NT. Her er det andre makthavarar som legg dei politiske premissane. Dei første kristne hadde verken våpen eller politisk makt. 

Visst veit vi at dette endra seg etter kvart. Så kan ein diskutera om denne endringa frå utsett minoritet til formande samfunnskraft var bra eller ikkje. Eg trur det trass alt var eit stort gode at kyrkja fekk dominera vår kultur i hundreår etter hundreår. Men dei første kristne hadde uansett ikkje denne samfunnsmakta, og oppdraget kyrkja fekk, var heller ikkje eit militært oppdrag om å vinna geografiske landområde.

Så om ein trur på Gud, slik ein til tider gjer i kyrkja, er konklusjonen at han valde å senda Kristus som liten gut i eit undertrykt jødefolk og la kyrkja spira fram som ein sårbar og våpenlaus minoritet i eit fleirkulturelt imperium. I denne situasjonen valde han å utstyra henne med ord og bod om å forkynna evangeliet, sende henne ut til alle folkeslag, bad henne gjera det gode og forventa forfølging - og sende med ei påminning om at Gud ikkje gjer skil på folk.

Så kan ein spørja seg kvifor Gud valde å gjera det slik. Kvifor han ein gong valde seg ut eit folk og let dei kriga seg fram til eit land, for seinare å senda ut borna sine "som sauer mellom ulvar". Eg veit ikkje kvifor, og det er skakande å lesa mange av forteljingane i Mosebøkene og Josva (og andre stader i Bibelen, for den del). Men Gud er uutgrunneleg, og når Jesus ikkje avviste framstillinga av Gud i GT, trur eg heller ikkje vi skal gjera det. Gud er skremmande, men Gud er òg nådig, lik faren som tek imot den bortkomne sonen. Vi kan ikkje definera Gud. Sjølve kjernen i avgudsdyrkinga er å laga seg andre gudebilete, eller tilbe eigne gudsbilete, om ein vil. Men grunnlaget for kristen gudstru er at det er Gud som har skapt oss, ikkje omvendt, og derfor kan vi heller ikkje definera han eller skreddersy han etter våre behov eller ønske.