Eit halvt liv, og vel så det

Forfattaren Per Sivle
(foto: Mittet & Co. AS,
frå Wikimedia Commons).

Dei mjuke ord frå mor sin song ved vogga, og vesle lerka med sin gladaste song. Per Sivle skreiv om dette, men i hans eige liv drukna dei varme og glade tonane til slutt i ein mørkare melodi. 

Per Sivle døydde i 1904, då var han 47 år gammal. Han hadde skrive forteljingar, humoristiske "stubbar" og arbeidarromanen Streik. Som redaktør av Kristianiaposten og Buskeruds Amtstidende skreiv han artiklar og innlegg om dagsaktuelle spørsmål. Ikkje minst forfatta han dikt. "Den fyrste song eg høyra fekk" er ein kjær del av den felles norske songarven. Mange har òg sunge med i den glade visa om "vesle lerka".

PÅ LIVSENS HAV. Sivle har ingen tekstar i den salmeboka som i dag er brukt i Den norske kyrkja, men i Nynorsk salmebok fekk han i si tid skotuppen innom med ein salme som står under Bot- og bededag:

Eg stemner fram på livsens hav,

det er som på ei opi grav,

med stormens velde frodar;

mitt segl er rive, styret fast,

og riggen fallen, knekt mi mast,

og land eg ikkje skodar.

Og slik held det fram. Det er veike vona mot dei knusande kreftene. Salmen er eit ope spørsmål om kven som vil vinna til sist. Men vona er der. 

DEN EINE SOM LEVDE. Vesle Per fekk ein vanskeleg start i livet. Mor hans var tenestejenta Susanna, faren var hestehandlaren Eirik. Sivle vart til før dei to var gifte. I Eit halvt liv - ein biografi om Per Sivle (Oslo, 2007) fortel forfattaren om korleis broren henta Susanna frå Stalheim til Flåm då ho skulle føda. Foreldra hennar ville ikkje ta imot henne, men ei tante og ein onkel ville. Det var på vinterstid, og ferda gjekk over isen på fjordarmane i Sogn. På denne turen prøvde den fortvila Susanna å gjera det slutt med å kasta seg i ei open råk i isen. Broren berga henne, og med henne vesle Per som ho bar i magen. 

Skjønt, fleire måtte hjelpa til. Det vart tvillingfødsel, og det såg ut til at ingen av dei to gutane ville greia seg, men jordmora klarte å kjempa liv i den eine. Det var vesle Per. Forteljinga om mor hans, Susanna, er sterk og gripande. Etter fødselen vart ho gift med Eirik. Innanfor ein periode på berre to og eit halvt år hadde Susanna tre tvillingfødslar. Alle seks borna var gutar. Per var den einaste av dei som levde opp. 

Då Susanna døydde, var Per berre to og eit halvt år. Heile livet insisterte han på at han likevel var i stand til å hugsa mor si. Som vaksen skreiv han om det han mintest frå dødsdagen, og at han hadde sett det blåaktige nålyset, som varsla død. 

Livet hans vart sjølvsagt dramatisk endra etter at mora døydde. Faren var hestehandlar og dermed på reisefot. Sivle budde resten av oppveksten sin i tre ulike fosterheimar. Mange år seinare, ikkje lenge før Sivle sjølv gjekk bort, skreiv han diktet "Gøym meg, Mor!":

Og Menniskja vankar so vida ikring,

og kvar ho so gjeng, ja, so gjeng ho i Ring.

Og naar ho so eingong fyr Aalvor vert trøyt,

og alting er freista, og alting er nøytt,

so ligg ho og maular og veit inkje meir

enn berre ei Længting som Fugl til sit Reir:

"Mor, Mor, gøym meg, Jord!"

BOKA OM SIVLE. No bør det skytast inn at dette ikkje berre er ein artikkel om Per Sivle, det er ei bokmelding av Eit halvt liv - ein biografi om Per Sivle av Alfred Fidjestøl. Kanskje det er litt seint å melda ei bok som kom ut i 2007. Men eg synest det gjev meir meining å melda ei interessant gammal eller halvgammal bok enn ei uinteressant ny.

Fidjestøl har skrive ein glimrande biografi om Sivle. Vi får innblikk i eit vanskeleg liv, og vi møter ei tid som var svært ulik vår tid, men der samstunds mykje av det vi tek for gitt, vart forma. Boka kjem nær nok til å vekkja medkjensla med Sivle. Ho trekkjer seg samstundes respektfullt unna, slik at vi får eit eit større overblikk. Vi ser ikkje berre Sivle, vi ser òg dei ikring han og litt av deira perspektiv. 

Det er tydeleg at det finst eit stort og variert kjeldemateriale, og filosofen og journalisten Fidjestøl handterer materialet som ein god historikar. 

PÅ SKULEVEG.  Ein kan undra seg over kva Sivle ville vore utan skulane og utdanninga. No vart det aldri noka høgare universitetsutdanning på han. Han måtte avbryta den. Evnene var der, men helsa ville ikkje. Det er uansett slåande kor viktig utdanninga var i livet til den evnerike bygdeguten. 

Faren kjøpte bøker til Per, mellom anna om norsk historie. I den fosterheimen der han budde lengst, hjå haugianarparet Brytteva og Bottolv Brekke, vart han òg kjend med sonen i huset, Olav. Dei første skuleåra gjekk Per på omgangsskule, der elevane møtte til undervisning i stovene på ulike gardar. No var det temmeleg ymse med skulestellet i denne tida, og Fidjestøl refererer til frustrasjonane frå ein av omgangsskulelærarane i Vossetraktene. Han skulte på ein gard der det nyss var kome både ein baby og ein grisunge: 

"Husmori gjekk som vanleg ut og inn, og rett som det var, skreik baade barnet og grisungen av alle livsens krefter, medan ho som skulde sjaa til deim var ute. Eg laut difor ofte baade vogga og stella med grisen samstundes som eg skulde undervisa borni".

Kva klagar dei etter, lærarane i vår tid.

I omgangsskulen hadde Per forsterbroren Olav Brekke som lærar, og han ser ut til å ha vore ein god hjelpar for den gløgge ungguten. I 1872 hamna Per på folkehøgskulen i Sogndal. Skulen vart styrt av Jakob Sverdrup, som seinare skulle bli kyrkjeminister i regjeringa til onkelen Johan Sverdrup, og etter kvart eit ynda hatobjekt for den radikale delen av den store venstre-alliansen. 

Per drog til hovudstaden Kristiania for å studera, som så mange andre glupe bondegutar, men helsa sette etter kvart ein stoppar for planane. 

Gjennom utdanningsåra i Sogndal og Kristiania vart han kjent med mange som  spela viktige roller i samtida og ettertida. Den seinare biskopen Bernt Støylen var ein av dei. Støylen introduserte dessutan Sivle for Anders Hovden, presten og salmediktaren som vart ein trufast ven og våpendragar for Sivle gjennom livet. Den seinare indremisjonshovdingen Andreas Lavik, og bror hans Johannes, vart han kjend med i Sogndal. Lavik gav ut den tidlege diktsamlinga Digte, pietistiske dikt som Sivle seinare tok avstand frå. Vossingen Johan Seckmann Fleischer var ein annan av Kristiania-venene. Fleischer var modell for hovudpersonen i Hans Jægers Fra Kristiania-bohêmen og levde eit dandy-liv fram til han skaut seg. I hovudstaden møtte Sivle Ivar Aasen og eventyrsamlarane Peter Chr. Asbjørnsen. Mange fleire kontaktar og vener kan nemnast. Norge var eit lite land, endå meir då enn no. 

Tida i Danmark på Askov Højskole var òg viktig. Askov var ei høgborg for den danske grundtvigianismen, og der møte Sivle henne som skulle bli kona hans, skispreiardottera Wenche Nilsen frå Bergen. Utdanninga dreiv Sivle til nye stader. Det gav den halvt foreldrelause bondeguten med eit vanskeleg forhold til faren nye vener, nye tankar og nye nettverk.

EIT POLARISERT NORGE. Dei som synest den offentlege samtalen i vår tid er for polarisert, burde teke ein snartur tilbake til Norge på slutten av 1800-talet. Midt på 1880-talet hadde den breie venstrealliansen vunne gjennom med prinsippet om parlamentarisme. Makta skulle liggja i Stortinget, og regjeringa skulle basera seg på tillit i Stortinget. Men deretter sprakk den breie politiske alliansen. Det moderate venstre hadde sin bastion på Vest- og Sørlandet, og vart støtta oppe av den kristne lekmannsrørsla. Etter kvart var det denne gruppa i Stortinget helten frå kampen om parlamentarismen, Johan Sverdrup, baserte seg på. Brorsonen Jakob var med som kyrkjeminister. Det reine venstre vart etter kvart den dominerande etterkomaren etter den breie alliansen. Til tider var det ein kulturkrig mellom moderate og reine, sjølv om grenselinene ikkje alltid var like klare. Det tredje partiet, Høgre, var eit meir stabilt element. Nye politiske saker kom etter kvart i framgrunnen, slik som spørsmålet om utviding av røysteretten, arbeidarane sine kår og unionen med Sverige. 

Frontane var kvasse. Dette var tida for dei store folkemøta, folkerørslene braut seg fram, dei store kulturpersonlegdomane (som Bjørnstjerne Bjørnson) stod på pidestall - og ikkje minst voks det fram ein stor flora av aviser med eit glødande politisk engasjement. Pride-marsjar var dei forskåna for i dei dagane, men hovudstaden opplevde konkurrerande 17.-maitog med klar politisk bodskap. Per Sivle vart kalla til redaktør for Kristianiaposten, ei regjeringstrugen og moderat avis som støtta sverdrupane. Dermed vart diktaren frå Vossestrand ei skyteskive for Reine Venstre sine mange agitatorar.

TO UTGÅVER AV SAME MANNEN? Sivle kunne skriva og setja på trykk radikale dikt i Kristianiaposten. Men som redaktør forsvara han samstundes ei moderat og varsam linje i politikken. Det resulterte i avispolemikk og æreskjelling. Ein av kritikarane snakka om "Hr. Sivles to Bevidstheder" og meinte dikta uttrykte Sivle sine inste tankar, medan han som avisredaktør agiterte for det han var betalt for. Så kanskje var redaktørjobben, med det tiløyrande forsvaret av sverdruplinja, noko han gjorde for å skaffa eit levebrød til seg og ektefellen Wenche? 

Sjølv protesterte Sivle mot påstandane om at han ikkje meinte det han målbar som redaktør. 

Fleire av dei som prega han i dei tidlege åra, vart moderate venstremenn. Sett i lys av det Sivle skreiv i åra etter redaktørtida, meiner Fidjestøl at han gjekk gjennom ei reell politisk radikalisering etter kvart. Sivle var i så fall ikkje den einaste. Det låg i tida. Eit anna døme er den pietistiske ungdomsvenen Andreas Lavik, som vart politisk radikalisert rundt 1890, medan Sivle framleis slåss for den moderate linja på redaktørplass i Kristianiaposten. 

Fidjestøl ser likevel ikkje seinare radikalisering som heile forklaringa. Han konkluderer med at det må ha vore "eit reelt avvik mellom det Per Sivle skreiv i Kristianiaposten, og den politiske lina han eigentleg stod for" (s. 322). Sivle-biografen ser likevel ikkje dette som hykleri, men forklarar det med den sterke vekta personleg lojalitet hadde for Sivle. Han "sette lojaliteten til Johan Sverdrup høgare enn lojaliteten til Sverdrups politiske prosjekt". 

På den måten bergar Fidjestøl Sivle sitt ettermæle som redaktør, på sett og vis. Sivle hadde inst inne meir av dei radikale haldningane, dei haldningane som den norske historieforteljinga i ettertid har kanonisert. Og personleg truskap og lojalitet er jo ikkje dei dårlegaste eigenskapane eit menneske kan ha. Her kan ein sjølvsagt lura på om biografen endar på ei for Sivle-venleg tolking, men eg synest drøftinga i boka argumenterer godt for konklusjonen. 

No er det heller ikkje som redaktør Sivle har levd vidare i ettertida, og det var heller ikkje politisk polemikar han først og fremst var. Det var poet og forfattar han ville vera. Sjølvsagt var det ikkje tette veggar mellom politikk og poesi heller. Dei nasjonale dikta han skreiv var del av ei mektig og brei bølgje som gjekk over landet desse åra - kall det fedrelandskjærleik, eller kall det nasjonalisme. Her passa Sivle inn, og han vart ein nasjonal skald. 

SISTE MOTBAKKEN. Men han skreiv òg om andre ting. Dikta kunne vera sterke og personlege. Den gode tida på Askov i Danmark hadde han skrive at "Livet, det er daa det likaste, lel". Hausten 1890 skreiv han eit isnande sjølvmords-dikt: "Dødsdom er falden og ei appelleret, Dommen just nu exekveret".

Sivle hadde eit vanskeleg liv, det skjønar vi godt av biografien. Det gjekk nedover med han etter kvart. Sjukdom, alkohol og pengesorger gjorde livet tungt. Diktaråra var i fer med å tørka ut. Han sleit med å syta for sin eigen vesle familie økonomisk og levde i lange periodar borte frå kona og dottera. 

I september 1904 tok han sitt eige liv i hovudstaden Kristiania. Han etterlet seg den trufaste og engasjerte kona Wenche og dottera Sussi. 

Tittelen på boka vekkjer ettertanke: Eit halvt liv. For eit liv er no det det er, og det er levd så mangslags liv. Eg skjønar tanken bak tittelen, det gjer forfattaren greie for, og det er ei treffande formulering. Likevel smakar det ikkje heilt godt å gjera menneskeliv om til brøk.

Biografien om Per Sivle er det i alle fall ikkje noko halvt over, det er eit heilstøypt arbeid.

Kraftlause kulturminne

Godt gøymde kvernhus nedanfor
Salhusvegen (foto: Arve Kjell Uthaug)

Dette er femte artikkelen om Åstataket og området rundt. Den første handla om turstiane, den andre om Klantersteinen, den tredje om ein litterær fisketur, den fjerde om Salhus. 

Over dei to gamle kvernhusa spenner dei moderne kraftlinjene seg parallelt med Ulsetelva nedanfor. Leidningane heng der mellom metallmastene sine som tjukke strekar under konklusjonen om at bygningane i villnisset nedanfor ingen nytte lenger har.

GØYMT. Kvernhusa ligg langs Salhusvegen, der Ulsetelva renn frå Ulsetstemma og nedover mot Midtbygda i Åsane. Frå bilane som susar forbi, kan ein ikkje sjå steinkonstruksjonane nede i den tilgrodde dalbotnen. Men dei ligg der, og murane har halde seg godt trass i at vegfyllinga ovanfor pressar seg tett inntil, og sjølv om bygningane neppe har konsumert ei einaste krone over dei offentlege kulturbudsjetta.

Først ligg det ei steindemning på tvers av elva med eit kvernhus nokre meter nedanfor. Så kjem det ei demning til og eit nytt kvernhus. Følgjer ein elva vidare nedstraums dukkar det etter kvart opp ei ny demning, men denne er ikkje - i alle fall ikkje i dag - følgd av eit nytt kvernhus.

Kvernsteinar fann eg ikkje, men eg hadde heller ikkje med spett og grapse til å leita med. 

BRUA. Den vesle elva renn roleg vidare ned i ein dal som vidar seg ut. Markene her må i si tid ha gitt mykje godt gras til gardsdrifta. Så, litt lenger nede, renn elva under den nyvølte Saurås bru. Sherpaar frå Nepal har vore i sving for å sikra at denne vesle brua i Åsane skal vera både presentabel og berekraftig inn i framtida. 

På sørsida av Sauråsbrua ligg Ulset-garden der Ulset Sykehjem no ruvar, og der senterområdet med sitt vrimmel av butikkar ligg like bak åsen. Den trondheimske postvegen går over brua og vidare opp til Åsane gamle kyrkje på Saurås. Kyrkja vart tent på og brann ned til grunnen natt til julaftan 1992, men vart bygd opp att. Den stadig veksande kyrkjegarden nedanfor vitnar om at det ikkje berre er alt omkring oss som forandrar seg. Ein dag skal heller ikkje vi trakka rundt her lenger.

Saurås bru er sett i stand med hjelp av sherpaar frå Nepal
(foto: Arve Kjell Uthaug)

Sigmund Bødal i Statens vegvesen opplyser til Kokeluren at allereie før postvegen kom, var det ein eldre veg frå mellomalderen her. Dei større steinane ein ser midt i vegen frå Sauråsbrua og opp mot kyrkja, vart lagt der slik at hestane kunna klatra oppover.

Saurås bru er fin den. Men ein gong var det ei anna bru ikkje langt unna - Håbrua. Om denne brua hadde fått stå, hadde ho vore det flottaste kulturminnet i heile Åsane. Eit imponerande byggverk i stein med fem brukar. Men framsteget tok henne, og i 1959 vart ho sprengt bort.

FRAMTIDA. Det som ligg i grus, det ligg i grus. Saurås bru er heldigvis teken vare på. Kvernhusa lenger oppe langs Ulsetelva er der framleis, dei òg. Men dei treng nok litt omsorg om dei skal vera der for nye generasjonar.

Kule ord (101): nebb, nyre, ørn, sukk, syn og synagoge

(foto: Arve Kjell Uthaug)

Kva har desse seks orda til felles, bortsett frå at dei er norske substantiv?

Svaret er at dei alle har gjennomgått bibelske kjønnsskifte. Men berre bytte av språkleg kjønn, naturlegvis.

I utgangspunktet finst det ein heil del ord som kan ha ulikt kjønn i ulike målføre. Stundom kan det òg variera litt mellom ulike brukarar av same dialekt. Skriftspråket speglar dette i ein heil del tilfelle, og det finst derfor grupper av ord der det er valfritt om ein vel det eine eller det andre kjønnet. Faktisk finst det òg nokre få ord der ein kan velja mellom alle tre - både hokjønn, hankjønn og inkjekjønn. Greip er eit slikt ord. Det kan skrivast ei greip, ein greip eller eit greip. 

Desse trekjønna "greip-orda" er likevel ei lita og svært eksklusiv gruppe. Langt større er gruppene av ord der ein kan velja mellom to kjønn.

Men tilbake til dei seks orda som har skifta kjønn i det nynorske bibelspråket. Kanskje det finst fleire, men dette er dei eg har kome over så langt. Grunnlaget for samanlikninga er Bibelselskapet sine tre nynorsk-omsetjingar: 1938, 1978/85 og 2011/2024. I tillegg har eg jamført med den såkalla fyrebilsbibelen, som er den første heile bibelomsetjinga på nynorsk, utgitt av Studentmållaget i Oslo i 1921, og altså før Bibelselskapet kom på bana (eller banen). Når det gjeld dei seks orda mine, er det ingen skilnad i kjønn mellom omsetjinga frå 1938 og fyrebilsbibelen som kom nokre år tidlegare.

Men så til dei konkrete kjønnsskifta. Alle desse orda har valfritt kjønn i dagens rettskriving, men Bibelselskapet har altså valt eit anna alternativ i seinare utgåver enn i dei første nynorske bibelomsetjingane.

Ordet syn har gått frå hokjønn til inkjekjønn, ørn frå hankjønn til hokjønn og synagoge frå hokjønn til hankjønn. Dei to første endringane kom i 1978/85-omsetjinga, den siste kom i 2011.

Ordet nyre var inkjekjønn i dei to eldste omsetjingane, men har vore hokjønn frå 1978/85 av. Det hadde dessutan eit litt uvanleg bøyingsmønster, som ikkje lenger er korrekt etter ordboka, men som framleis er gangbar mynt for kroppsdelane auga og hjarta, nemleg o-ending i fleirtal. I 1938-omsetjinga heiter det såleis at Gud er "den som prøver hjarto og nyro, ein rettferdig Gud" (salme 7,10). 

Forresten høyrer vi av og til at nynorsk er vanskeleg fordi det er så forvirrande med alle dei valfrie formene. Når det gjeld ordet nyre, ligg faktisk bokmålet eit hestehovud framfor sidan nyre faktisk har tre valfrie kjønn på bokmål, men berre to på nynorsk.

Så var det dei to siste orda, og dei er faktisk ekstra interessante. I dei eldste omsetjingane kom orda nebb og sukk i hankjønnsform. I dei nyaste omsetjingane dukkar inkjekjønnet opp. Men ikkje heilt konsekvent.

Nebb var hankjønn fram til den siste omsetjinga kom i 2011/2024. I denne nyaste omsetjinga kjem det i Første Mosebok ei due tilbake til Noa med eit oljeblad "i nebbet", men i Jesajaboka var det "ingen som rørte ein veng eller opna nebben og peip" (10,14). 

Med ordet sukk er det hakket meir komplisert. Ved første aukekast ser det ut til at ordet er endra frå hankjønn til inkjekjønn frå og med 1978/85-omsetjinga (Salme 5,2 og 38,10). Men så dukkar det opp tekstar i same omsetjinga der sukk framleis er hankjønn (Jesaja 21,2, Malaki 2,13, Job 3,24, Klagesongane 1,22, Esekiel 2,10, Romarane 8,26). 

Går ein fram til den siste omsetjinga, kan det sjå ut til at inkjekjønn er gjennomført konsekvent. Likevel ikkje heilt, for det er i alle fall to stader der hankjønnssukkane har hengt seg fast: Klagesongane 1,22 og Salme 90,9. Den siste staden heiter det at "åra våre er som ein sukk". 

Så kan sjølvsagt denne vekslinga i kjønn innanfor ei og same omsetjing ha fleire årsaker. Det kan vera gjort med ein klar intensjon, det kan vera gitt rom for ein "språkliberal" variasjon eller det kan rett og slett vera korrekturen som ikkje har fanga opp alle inkonsekvensar. Skulle eg tippa, ville eg nok landa ned på den siste forklaringa for kjønnsvariasjonane for nebb og sukk innanfor ei og same omsetjing. Uansett skal ein vera meir enn tilrådeleg detaljfokusert om ein meiner slike interessante små inkonsekvensar gjer kvaliteten på gode bibelomsetjingar ringare.

Artikkelen baserer seg på søkjefunksjonen på Bibelselskapet si side www.bibel.no/nettbibelen/les/; i tillegg er det nytta papirutgåver av ulike bibelomsetjingar.   

Kule ord (100): stinkla

Når frosten kjem, stinklar overflata på dammane før dei frys til fast og tjukk is. Når det stinklar, får vatnet ei tynn is-hinne, ei skjør skorpe som brest om du berre så vidt er borti med skotuppen. 

Ordet finst ikkje i Nynorskordboka eller Bokmålsordboka, heller ikkje hjå NAOB, men store, stødige Norsk Ordbok har det med. I oppveksten min i Åsane nord for Bergen var det eit heilt kurrant og vanleg ord, trur eg. I alle fall kan eg ikkje hugsa at eg tenkte stinkla var eit rart eller ukjent ord. Men det er nok ikkje vanleg i skrift når berre ei av dei store og utmerka digitale ordbøkene våre har det med.

Ordet kan fint brukast som adjektiv. Som subsantiv fungerer både stinkel og stinkling, synest eg, men her kan det vera eg er på tynn is. 

Forfattaren Alfred Hauge frå Sjernarøy i Ryfylke har med ordet i ein av romanane sine, Vegen til det døde paradiset, der han skriv at "lufta vart som i seinhaustnetter når himmelen skjer i grønt og stjernene skjelv og det stinklar på pyttane".Og i ein oppbyggjeleg artikkel i avisa Dagen i november 1957 skriv Sigurd Rydland om når prestisjen "brest som stinkla is i sola". 

Så er det berre å ønskja seg småkalde seinvinternetter med sol på stinkla småpyttar om morgonen.

Artikkelen det er referert til av Sigrud Rydlands sto i Dagen 2. november 1957. Sitatet frå boka Vegen til det døde paradiset av Alfred Hauge står på side 155 i utgåva som kom på Universitetsforlaget i 1985.

2. Kongebok, ei bokmelding

Denne boka endar ved elvane i Babel.
(Måleri av Gebhard Fugel, frå Wikimedia Commons)

Det endar ikkje godt i den andre og siste kongeboka.

Davids gamle rike er kløyvd i to. No går først nordriket Israel under. Assyrarkongen vinn over riket i nord og fører folket bort til Assur. Så går det nokre generasjonar, og sørriket Juda står for tur. Kong Nebukadnesar frå Babel slår Juda, Jerusalem blir  øydelagd og folket ført bort i fangenskap.

Ved elvane i Babel sat vi og gret

når vi tenkte på Sion.

Vi hengde lyrene

opp i piletrea.

Dei som tok oss til fange, bad oss om song,

dei som bortførte oss, bad om glede:

«Syng ein av Sions songar for oss!»

Korleis kan vi syngja Herrens songar

på framand jord?

Gløymer eg deg, Jerusalem,

så lat mi høgre hand bli gløymd!

Lat tunga klistra seg til ganen

om eg ikkje tenkjer på deg,

om eg ikkje set Jerusalem

høgare enn mi største glede!

EKSIL. Slik blir botnpunktet for folket uttrykt i ei av dei andre bøkene i Bibelen, Salmane. Folket har mista det landet Gud gav dei. Atter ein gong er dei i eksil. Denne gongen er det ikkje ei flukt for å finna berging frå hungersnaud, slik det var den gongen Jakob og etterkomarane hans fekk slå seg ned i Egypt. Denne gongen er det eit mektig rike som har trampa inn over markene og åsane, lagt landet under seg og sendt folket bort med makt. 

No er israelsfolket ein undertrykt og fordriven minioritet. Lagt i hendene på eit mektig naborike, som sikkert der og då syntest uovervinneleg. Slik har det vore med så mange folk opp gjennom historia. Og mange av desse folka har forsvunne.

TRE VANSKELEGE TING. Eg vil tru det særleg er tre ting i Kongebøkene og andre av historiebøkene fremst i Bibelen som provoserer og støyter frå seg ein moderne norsk lesar, anten ho er kristen eller meir sekulær. Det første er drap og krig. Her kan ein innvenda at å fortelja om slikt er å gje ei sannferdig framstilling av historia. For slik har det vore - ofte, lenge og mange stader. Men den andre knytteneven frå tekstane er vanskelegare å ta imot: Fleire gonger er det Gud sjølv som gjev folket sitt ordre om å kjempa desse forferdelege krigane med utrydding og fordriving. Kor liten verdi eit menneskeliv kan sjå ut til å ha mange gonger, endå kvart einaste er skapt i Guds bilete, ifølgje den gamle Boka.

Den tredje provokasjonen er forklaringa vi får i 2. Kongebok av kvifor det går som det går med dette folket. Israel blir framstilt som eit heilt spesielt folk, valt ut for å tena Gud og vera hans eigedom. Men dei vel å dyrka framande gudar i tillegg til Herren Gud og bryr seg ikkje om hans vilje. Herren sender dei profetar for å få dei på rett kjøl. Men det ser ikkje ut til å hjelpa særleg lenge. Så når dommen kjem og folket blir ført i utlegd, er det ei straff for fråfallet. Gudsfolket har vorte så tett integrert med grannefolka at israelittane i stor grad tenkjer, trur, lever og ordnar gudsdyrkinga på same måten som dei. Dei går så langt som å adoptera skikken med barneofring. 

Dei følgde det tomme og enda i det tomme, slår 2. Kongebok fast. Og årsaka til at gudsfolket endar opp som sørgjande ved elvane i Babel, ligg altså i folket sjølv. Denne tankegangen gjennomsyrer heile framstillinga. Særleg kapittel 17 utdjupar fråfallet som forklaring. Perspektivet er ikkje at gudsfolket vart eit tilfeldig offer for ambisjonane til regionale stormakter. Heller ikkje at det vart ramma av meiningslause ting heilt utanfor eigen kontroll. Kongane og folket gjekk sin eigen vonde veg, og Gud dømde dei for det.

Her trengst det ein parantes, ein viktig parantes. Kva om ein overfører denne  tankegangen til å gjelda alt vi og andre menneske møter av vanskelege ting, sjukdom og nederlag i livet? Då legg vi ikkje berre stein til børa, men vi seier ting vi ikkje har grunnlag for i Bibelen. Jau, det kan vera situasjonar der vi sår det vi haustar. Ein treng neppe tru på Bibelen for å sjå det. Men det finst òg mange, mange forteljingar i Bibelen der det slett ikkje er "straff som fortent". Tenk på Job  eller på den blinde mannen i Johannesevangeliet 9, eller dei atten som fekk Siloa-tårnet over seg, eller David som vart jaga rundt på flukt av kong Saul. Aldri ser vi at Jesus formanar dei fattige rundt seg om at Gud hadde velsigna dei med velstand om dei berre trudde rett. Eller tenk på Maria, ho som alle ætter skal prisa sæl; ho måtte sjå sin eigen son døy på ein kross etter tortur og ei urettferdig rettssak. Lista kan gjerast mykje lengre.

BY THE RIVERS OF BABYLON. Forteljinga om israelsfolket i kongebøkene er likevel konsistent når det gjeld årsakene til at det gjekk gale med folket.

Så no sit dei der, ved elvane i Babel, og lengtar heim.

Og vi sit med ei historiebok som utfordrar måten vi tenkjer på, både tankane våre om Gud og om historia.

Kule ord (99): storlåten

Maria med Jesus på armen.
Det har gått nokre månader
sidan Maria song om høge
og storlåtne, fattige og låge.
Glasmåleri frå All Saints`
Church, Pavement i York
(foto: Arve Kjell Uthaug)
 

- Storlaatne spreider han for ver og vind. Slik heiter det i Marias lovsong i den tidlege nynorske omsetjinga som blir kalla fyrebilsbibelen. I følgje det første kapitlet i Lukasevangeliet syng Maria denne songen medan ho ber frelsaren som eit lite barn i magen. Og bo ber fram songen sin i møte med ein annan gravid slektning, Elisabet, som er svanger med Johannes, den røffe profeten som skal kalla folket til omvending og vera eit teikn på at frelsaren snart kjem.

Men tilbake til ordet storlåten. Det er den rake motsetninga til det meir kjende og brukte ordet "smålåten". Den smålåtne gjer seg som kjent ikkje for høge tankar om seg sjølv, brautar seg ikkje fram og er - for å låna eit anna bibelsk uttrykk - mellom dei stille i landet. 

Då veit vi òg det vi treng å vita om kva storlåten er. 

I den nyaste bibelomsetjinga heiter det at Gud "spreidde dei som bar hovmodstankar" i hjarta. Reine ord for pengane framleis, sjølv om både storlåten og det flotte utrykket "ver og vind" er bytta ut. Språket i bibelomsetjingane vil alltid endra seg litt over tid, elles var omsetjingane bortkasta arbeid. 

Ei anna lita endring i omsetjinga av Marias lovsong er òg interessant å merka seg: I fyrebilsbibelen og Bibelselskapet si nynorskomsetjing frå 1938 heiter det at Gud mettar dei svoltne med gode gåver, men sender "rikingar" tomhendte bort. I dagens omsetjing sender han bort "dei rike". Kanskje er det fordi ordet "riking" har fått ein tydeleg negativ klang i vår tid? Ordet vart kan henda oppfatta som ein meir nøytral karakteristikk då fyrebilsbibelen kom ut i 1921? Vi har mange fleire adjektiv som er spegla i slike par med substantiv, der eitt av dei er med og eitt er utan -ing: rik/riking, arm/arming, gammal/gamling, svart/svarting, stor/storing, og så bortetter. Her er det i alle fall eit par av dei andre substantivpara som har det til felles med rik/riking at varianten med -ing er meir negativt ladd. Det er ikkje heilt det same å snakka om ein gammal som om ein gamling, for ikkje å snakka om ein svart og ein svarting.  

Men tilbake til Marias lovsong. Hennar milde og tydelege refs når oss anten problemet vårt er for mykje makt, for brei kjeft eller for feit lommebok. Det går som ein raud tråd gjennom heile Mariakvadet i Lukas 1 at Gud løftar dei små og låge opp. Det er som vi høyrer son hennar, sjølv om han er endå barskare i uttrykksforma til tider. Vi les jo ikkje om at Maria gjorde slikt som å velta borda til pengevekslarane i tempelet.  

I vers 52 er det som fyrebilsbibelen med si omsetjing fører oss like inn i ei norsk vikinghall, og vi hamnar på tidslinja ein stad mellom Jesu fødsel og vår eiga tid:

Han støyter hovdingar fraa høgsæte

Og lyfter laage upp.

1. Kongebok, ei bokmelding

Profeten Elia (foto:Yair-haklai, frå Wikimedia
Commons).

Kongeboka er like mykje ei profetbok. Kongen er den mektigaste mannen i riket, og profeten er refsaren som bankar hardt på døra hans.

1. Kongebok innleier med at den gamle og svekka kong David går til kvile hjå fedrane sine. Sonen Salomo tek over riket og byggjer tempelet. Etter turbulente krigsår er israelsfolket no inne i ein periode med velstand og fred. Gjetordet går om visdomen til kong Salomo. Trass all visdom og gudsfrykt byrjar han på sine gamle dagar å halta til begge sider og følgjer dei mange konene sine i dyrkinga av framande gudar.

Vel var det gode tider under kong Salomo og folket åt og drakk og var glade. Likevel er det David som er sjølve gullstandarden dei seinare regentane i kongeboka blir målte opp mot - David, som hadde eit ærleg hjarta og følgde Guds bod.

Etter Salomo blir landet delt i nordriket Israel og sørriket Juda. Dei fleste av kongane vender seg bort frå Guds vilje. Særleg ille er det i nordriket. Kongane gjer det som vondt er i Herrens augo, som 1. Kongebok ofte må slå fast. 

REFSAREN. I denne situasjonen gjev kongeboka profetane ei heilt sentral rolle. Dei er korrektivet til ei kongsmakt prega av fråfall. Profetane kan - på vegner av Gud - peika ut og salva nye kongar. Profeten Elia får i oppdrag å salva både ein ny israelskonge, ein arameisk nabokonge og sin eigen etterfølgjar som profet, Elisja. Støtt les vi at gudsmennene forkynner dom og refsar den regjerande kongen. Profeten står der med mot og integritet og talar makta midt imot. 

Har du funne meg no, uvenen min? Slik helsar kong Ahab profeten Elia når dei møtest. Det seier ikkje så lite. Ahab var gift med dronning Jesabel, og kongeboka framstiller dei som ein katastrofe-par for israelsfolket. Den same kong Ahab kjem med følgjande hjartesukk om profeten Mika: Eg hatar han, for han profeterer aldri noko godt om meg, berre vondt.

PROFETENS GRUNNLOV. Profetane på si side hadde ein annan innfallsvinkel. Dei er ikkje ute etter å plaga kongane, men som Mika seier det: Så sant Herren lever: Det Herren seier til meg, det må eg tala. Slik er grunnlova for ein profet.

Dermed er det kanskje ikkje så rart om profetane i 1. Kongebok blir upopulære i kongsgarden. Ikkje kan dei kjøpast, og kompromisset er ikkje deira banehalvdel. Dei kunne jo kome kongen litt i møte. Det kunne vel vore klokt å opptre litt smidigare og meir målgruppeorientert, tenkt litt merkevarebygging for Herrens sak og unngått ein altfor polariserande presentasjon av bodskapen. Men nei. Dei seier sanninga dei har fått frå Gud, og det er det. 

For å gjera eit langt sprang: Ser vi slike profetar i vår eiga samtid? Spørsmålet bør slett ikkje stillast ukritisk, profetstatusen kan misbrukast. "Profetane" kan jatta med makthavarane, slik vi ser døme på i 1. Kongebok, dei kan byggja opp seg sjølve og utnytta andre, eller dei kan rett og slett overdriva si eiga rolle. 

Men finst det nokon som avstår frå å berga sitt eige skinn for å forkynna Guds vilje? I så fall minner dei om dei sanne profetane vi møter i det gamle Israel.

Nu kommer De ikke som en fredens engel, men som en forstyrrelsens! Sitatet er ikkje frå 1. Kongebok, men frå eit brev der ein vestlandsk lekpreikar på slutten av 1800-talet fortel korleis den lokale presten møtte han då han kom til bygda. Den radikale forkynnaren skapte uro og forstyrra stabilitet og status quo. Den omreisande predikanten var neppe ein profet i gamaltestamentleg meining, men den vesle episoden får godt fram korleis det profetiske stundom utfordrar både orden og leiarskap. Som en forstyrrelsens engel.

TEOKRATI. Er det teokratiet som er idealet for profetane i 1. Kongebok? På ein måte er svaret ja. Det er ei klar forventning om at både kongen og folket skal følgja Guds lov og bod. Kanskje den tydelegaste raude tråden i heile Det gamle testamentet er nettopp forventninga om at gudsfolket skal følgja Guds vilje. 

På den andre sida utfordrar ikkje profetane sjølve ordninga med kongedøme. Kongane krigar og regjerer, kongssøner tek over, ambisiøse outsiderar riv til seg makta, rike blir splitta og går til grunne. Alt er heilt normalt, med andre ord. Så kunne ein jo tenkt seg at eit såpass dysfunksjonelt system ikkje var eit gudsfolk verdig. Hadde det ikkje vore betre om presteskapet, eller gjerne utvalde profetar, tok over styret og berga det heile? Men ein tanke om eit slikt teokratisk styringssystem finn eg ikkje spor av i 1. Kongebok. Gode lutheranarar vil sikkert finna støtte i denne boka til tanken om toregimentslæra, med sitt skilje mellom verdsleg og åndeleg makt.

Profetane tek ikkje over makta. Dei minner herskaren og folket om Guds vilje.

MANGE. Nokre få profetar får vi vita namnet på. Elia er den mest kjende av desse, og vi les at han salva Elisja til etterfølgjar. Sjemaja, Jehu, Ahia, Mika og Sidkia høyrer vi òg om. Men det er tydeleg at Herren ikkje berre hadde ein profet om gongen. Dei var mange, i alle fall i periodar. Då den vonde dronning Jesabel ville rydda ut Guds profetar, greidde borgherren Obadja å gøyma unna hundre av dei i to hòler. Og då kongane i dei to jødiske rika pønska på å gå til krig mot aramearkongen saman, samla israelskongen om lag fire hundre profetar for å spørja Herren til råds.

DEN EINE. Likevel kunne gudsmannen vera einsam. Nokre av dei sterkaste forteljingane i 1. Kongebok viser den eine profeten som står mot dei mange. Mest kjend er Elia på Karmelfjellet. Kongeparet Jesabel og Ahab har innført framand gudsdyrking, og Gud har straffa landet hardt med tørke. No kjem Elia til kong Ahab og bed om oppgjer på Karmel-fjellet: Send no bod ikring og kall heile Israel saman hos meg på Karmel-fjellet, og like eins dei fire hundre og femti Baal-profetane og dei fire hundre Asjera-profetane som får mat ved Jesabels bord. (Statsfinansiering av religion er altså ikkje noko nytt). Korleis det gjekk med den store eldprøva på Karmel, står i kapittel 18.

Men det treng ikkje vera profetar for framande gudar som står på andre sida når Herrens profet står åleine. Når kongane i Juda og Israel vil spørja Herren til råds om krigen mot aramearkongen, er det fire hundre av Herrens profetar som heiar dei fram og lovar at dette skal gå bra. Men det har fare "ei løgnarånd i munnen" på alle profetane. Berre Mika, son til Jimla, talar dei imot, og han får rett.

SYMBOLHANDLINGANE. Profetane formidla bodskapen i ord, men stundom òg med symbolhandlingar. Før riket blir delt i to, med Juda i sør og dei ti andre israelsstammane i nord, går profeten Ahia til Jeroboam. Han fortel Jeroboam at han skal bli konge i Israel, riv kappa si i tolv delar og bed Jeroboam ta med seg ti av dei. 

Elia byggjer eit altar av tolv steinar på Karmelfjellet, ein stein for kvar av stammane i Israel. Seinare kastar han kappa si over Elisja når han kallar han til å vera etterfølgjaren sin. 

Ein namnlaus profet får fram ein bodskap frå Gud gjennom å be først éin mann, så ein annan, om å slå til han. 

Profeten Sidkia, som profeterer falskt om at det skal gå kongen vel i krigen mot aramearane, lagar seg jernhorn og viser optimistisk korleis Israelskongen skal stanga og vinna over aramearane.

MOTLØYSA. Profetane i 1. Kongebok kan òg gjera feil og la seg føra bort frå Guds veg. Eller dei kan, som den store gudsmannen Elia, bli redde og overmannast av motløyse. Etter at han har vunne over avgudsprofetane i den mektige konfrontasjonen på Karmel, set dronning Jesabel alt inn på å drepa han. Elia blir redd og flyktar ut i ørkenen: "No er det nok, Herre!" sa han. "Ta livet mitt! For eg er ikkje betre enn fedrane mine".

No er det nok, Herre. Etter denne ærlege motløysa, syter Gud for at Elia får mat og drikke, før profeten går opp på eit nytt fjell og legg seg til å sova i ei hòle for natta. Der spør Herren kvifor han er der, og Elia klagar over situasjonen sin og over kor dårleg det står til med Herrens sak i folket. 

Då så Herren: "Gå ut og still deg opp på fjellet for Herrens andlet, så vil Herren gå forbi!" Føre Herren kom ein stor og sterk storm som kløyvde fjell og knuste knausar, men Herren var ikkje i stormen, etter stormen eit jordskjelv, men Herren var ikkje i jordskjelvet, etter jordskjelvet ein eld, men Herren var ikkje i elden, etter elden - lyden av ei skir stille. Då Elia høyrde den, drog han kappa føre andletet, gjekk ut og stilte seg i hòleopninga.

Frå dette møtet sender Gud profeten vidare for å salva ein aramearkongen, ein ny konge over Israel og Elisja til profet etter seg sjølv. 

Elia kastar kappa si på Elisja, og Elisja følgjer Elia.

ALMINNELEGE FOLK. Perspektivet i 1. Kongebok er toppnivået i samfunnet. Det handlar om kongane, kongerika, krigane, tronpretendentane - og om profetane som blandar seg inn på Guds vegner. Den kontakten profetane hadde med vanlege folk, fortel boka lite om. 

Eit spennande glimt inn i denne kontakten får vi likevel når profeten Elia under den lange tørketida søkjer husly hjå ei enkje og sonen hennar i den fønikiske byen Sarepta. Herifrå kjem forresten uutrykket sareptakrukke. Historia viser òg litt om kor vanskeleg det kan vera å tru, sjølv orda frå ein gudsmann, når eins eige liv og eins næraste blir ramma. Ser de ikkje teikn og under, så trur de ikkje, seier Jesus fleire hundre år seinare, og vi anar kanskje ein kritisk undertone. Men slik var det òg med enkja som gav Elia husrom, og slik er det kan henda for mange menneske til mange tider. 

Det finst andre nøklar inn til 1. Kongebok enn profetane, men det er den nøkkelen som er valt her. Sjølv om profetane ser ut til å vera mange og viktige på denne tida, er det tydelegvis ikkje alltid slik. Det er vanskelege tider og fienden har herja landet og sett opp sine hærmerke når salmisten sukkar (Salme 74,9):

Vi ser ikkje våre eigne merke.

Profetar finst ikkje lenger.

Ingen hos oss veit

kor lenge dette skal vara.

MERKNAD: Den som vil lesa litt meir om episoden der presten møtte lekpreikaren og kalla han ein "forstyrrelsens engel", kan gjera det her.