Kjærleiken, bibelspråket og bykset frå båtkvelven

Denne vesle vandringa tek til i dei døkke skogane i Setesdalen, før ho går ein snartur innom Edens hage. Men kor lenge var Adam i Paradis? Ikkje lenger enn til han ligg oppå ein kantra båt på Strilelandet. Heldigvis endar ferda tørt og trygt på land - mellom liljene i Saron og eit leikande kjærastepar på åsane i Israel.

Reiseguiden er Bibelen, rough guide til livet, men ikkje kva slags bibel som helst. I år er det nemleg jubileum. For hundre år sidan, ved jonsoktider i 1921, fekk vi for aller første gong heile Bibelen på nynorsk. Eit storverket som på smålåte vis vart kalla "fyrebilsbibelen".

Alexander Seippel (foto henta frå
Wikimedia Commons)

Bondejenta og bondespråket. Peter Hognestad, jærbu og seinare biskop i Bjørgvin, var sentral i arbeidet med 1921-omsetjinga. Salmediktaren Elias Blix frå Gildeskål, professor i hebraisk og kyrkjeminister, har òg sett sitt stempel på omsetjinga. I tillegg var ein heil liten sverm av omsetjarar i sving med å få ulike delar av den heilage boka over på nynorsk. Ikkje alle var teologar, og ikkje alle delar av Bibelen vart omsette frå grunntekstene. Dei som redigerte arbeidet, rekna ikkje med at omsetjinga skulle vara så lenge, og boka vart kalla "fyrebilsbibelen".

Den enkeltpersonen som omsette mest, var orientalisten Alexander Seippel. Både Mosebøkene, Josvaboka, Dommarane og dei fire evangelia var det han som omsette. Denne Alexander var i utgangspunktet bygut frå Kristiansand, og far hans var innvandrar frå Tyskland. Faren prøvde seg først som forretningsmann i den sørlandske hovudstaden, men flytta etter kvart med familien til Frøysnes i Setesdalen. Alexander var sju år då familien flytta. Sjølv valde han den akademiske vegen og vart professor i semittiske språk. Men i Setesdalen høyrde familien til ein slags liten bygdesosietet, dels heva over og dels på utsida av det vanlege bygdesamfunnet, men samstundes i tett kontakt med det. 

Alexander for sin del vart ikkje berre glad i dalen, men òg i bondejenta Birgit på Nestoga. Dei to vart trulova. Og sjølv om foreldra, og særleg faren, slett ikkje likte det, vart det avtala bryllaup. Aasulv Lande har i boka om Alexander Seippel og livsverket hans gjengitt eit brev frå Alexander til Otto Reinardt. Familien Reinhardt var i slekt med Seippel-familien og gav hjelp med lån til garden på Frøysnes og støtte til den akademiske utdanninga for Alexander. I brevet legg Alexander fram alle føremonene som vil følgja av eit ekteskap med Birgit, sikkert i håp om at Otto ville gje si støtte, eller i det minste ikkje slå handa av han. Gode ord om Birgit skyt han òg inn, og slår fast: "Ho har i det heile ikkje anna lyte enn at ho er fødd på landet og ikkje i byen". Alexander meinte det skulle vera ei smal sak å læra henne opp slik at ho kunne tilpassa seg bylivet.

Mykje er usikkert om kva som så hende. I alle fall vart det ikkje noko av bryllaupet. Etter det som vart fortalt lokalt, var det kome så langt at bryllaupslyden var samla, festmaten var klar og dei venta berre på at brudgommen skulle koma i båt over fjorden frå Frøysnes til Åraksbø. Men Alexander møtte ikkje opp. Kanskje var det faren som la hindringar i vegen, kan henda bøygde Alexander sjølv av for forventningspresset - vi veit ikkje. Birgit vart seinare gift til ein av grannegardane heime i Setesdalen. Alexander vart gift med ei kvinne frå sosieteten. Byguten frå den kondisjonerte stand trykte bondespråket til sitt bryst, men ikkje bondejenta. 

Heile bibelen på norsk. Den nynorske bibelhistoria er kort. I fleire hundre år var det danske omsetjingar som rådde grunnen. Avstanden mellom folkespråk og dansk bibelspråk var stor for dei aller fleste. I 1904 kom den første heile bibelomsetjinga der det norske riksmålet skilde lag med dei reint danske biblane. På slutten av 1800-talet vart det for første gong gitt ut eit heilt nytestamente på nynorsk. Og den første heile nynorske bibelen fekk vi med fyrebilsbibelen i 1921. Det var ikkje bibelselskapet som sto bak, men studentmållaget i Oslo. Bibelselskapet kom med ny bokmålsbibel i 1930, og gav for første gong ut Bibelen på nynorsk i 1938. Deretter låg dei norske bibelomsetjingane stort sett i det norske Bibelselskapet sine hender, og det kom nye omsetjingar på både bokmål og nynorsk i 1978 og i 2011. Innimellom kom Norsk Bibel med si alternative bibelomsetjing, først på bokmål og så på nynorsk. Denne utgåva var til dels ein protest mot omsetjinga frå 1978, og dei tre markante kristenleiarane Arthur Berg, Carl Fr. Wisløff og Thoralf Gilbrant sto i spissen for arbeidet.

Kar og kjerring i Paradis.
(Bilete av Lucas Cranach den eldre)

Språk og kjønn i paradis. I 1921-omsetjinga var det Alexander Seippel som hadde hand om Mosebøkene. Sjølve skapingsforteljinga var det han som forma av ord frå heimebøen. Der gjorde han eit dristig grep. Den hebraiske grunnteksten har eit ordspel når Gud skaper isja (kvinna) med å ta eit ribbein frå isj (mannen). Både ord og beinbygnad er nært i slekt. Logikken i dette forsvinn litt når Gud i norske omsetjingar skapte Eva og ho "skal kallast kvinne, for av mannen er ho teken". I si språklege skaparglede fann Seippel ei løysing på dette, slik Sylfest Lomheim skriv i Norsk oversetterleksikon:

(...) Her drista Seippel seg til å sjå bort frå ‘mann’, som det alltid hadde stått i våre biblar. Han henta fram ordet ‘kar’. For han visste at ‘kjerring’ kjem frå ‘kar’, ordet var opphavleg ‘karling’ (liten kar). Dermed hadde han det! «Ho skal kallast kjerring, for ho er teken av ein kar». Seippel presterte der ei løysing på eit omsetjingsproblem som verken riksmål, dansk, svensk, tysk eller andre europeiske språk før han hadde fått til. Av gode grunnar slo ikkje Seippels løysing rot i norsk bibelmål, men ho viser iallfall kor rett og tett opp til originalteksten han heile tida bevega seg. (...)

Det nygamle språket. Ute i Nordhordland budde Lars i Njøtæ. Han vart fødd i 1867, og han var ein av dei mange, mange som vart fanga opp av dei sterke kristne vekkingane i dette området. Lars vart lekpreikar. I mange år reiste han rundt og forkynte Ordet på strilelandet. Han var ein original, som folk seier, og det finst framleis eldre folk som hugsar han Lars og kan fortelja historier om denne milde og trufaste Herrens tenar. Over fjord og sjø fór han med båten sin. Drivkrafta var årane, seglet og kallet frå Gud. I 1934 nærma han seg dei sytti, og ein referent frå eit kristent stemne på Frekhaug kan fortelja at "gamle Lars Njøten hadde rodd fra kl. 6 om morgenen til kl. 1 om middagen for å komme til stevnet". Han rodde ikkje for fitness, han rodde for fellesskapet.

Lars i Njøtæ, lekpreikar og stril.
(Faksimile frå Dagen)

Med seg på reisene hadde Lars frå Njøtæ gjerne to bibelutgåver, fortel biografen hans Johannes Kvalheim:

Han vart ein bibelkristen og levde eit bibelliv, som ein sa om han. Ein ser mest aldri han Lars utan Bibel og den vesle bibelveska. Lenge nytta han bokmålsbibelen. Men då nynorskutgåva kom, tok han den i bruk. Den høvde betre for han. Likevel har han ofte "storabokjæ" - preikebibelen - med seg og går gjerne på talarstolen med to biblar. 

Nynorskbibelen han hadde med seg, må nok ha vore 1921-utgåva sidan bibelselskapet først kom med sin nynorskbibel i 1938. Det er lett å skjøna at det nynorske bibelspråket låg nærare den gamle striledialekten. Lars var i mangt og mykje ein konservativ mann, så det er interessant at han likevel tok i bruk Bibelen på det "nye" språket. 

"Makelaust rikt og godt". For den nynorske bibelomsetjinga kom seint, det gjorde ho. Akkurat som det nynorske skriftspråket kom seint og etter at dansk språk hadde fått prega litteratur, embetsverk, religiøst liv, dei danna klassar og bylivet - alt som smakte av makt og pengar og prestisje - i fleire hundreår. Diktaren Olav H. Hauge er innom dette i eit avisintervju i 1983:

- Hadde vi fått Bibelen på norsk når vi skulle, hadde stoda for nynorsken i dag vore ei heilt anna, slår diktaren frå Ulvik i Hardanger fast og legg til: - Bibelen kom ut på dansk i 1550, og det var det einaste vi hadde her i Noreg fram til 1814, då fornorskingsarbeidet tok til. Ei fullstendig nynorsk bibelomsetjing fekk vi ikkje før i 1921. Språket i dei nynorske salmane og i den første utgåva av bibelen var makelaust rikt og godt. No reviderer dei, og skifter gode norske ord og uttrykk ut med bokmålsord. Soleis riv dei ned det dei gamle har bygd opp i dei siste hundre åra.

Så sa Hauge. No hjelper det lite å hemna seg over språkhistoria, og eg har stor respekt for arbeidet dei nynorske bibelomsetjarane har gjort også etter omsetjingane frå mellomkrigstida. Samstundes er det lett å slutta seg til lovorda frå Hauge om fyrebilsbibelen. 

Eit blad av Ole Bergsvik sin bibel,
1921-utgåva.

Bykset frå båtkvelven. Men vi har slett ikkje gjort oss ferdige med strilelandet enno, og vi skal ut att til Austrheim. Lars i Njøtæ var ikkje den einaste som hadde Bibelen ombord. Morfar min, Ole Bergsvik, var lærar der ute i øyane i mange år. Ein gong var han ute i ærend med robåten, og han sette opp seglet. Det må ha kome ei vindròse, for best det var kollsigla han. Båten gjekk rundt, og morfar min kom seg opp på kvelven. Heldigvis dreiv båten nært inntil land, så nært at han greidde å byksa frå båtkvelen og inn på fast grunn. Soga fortel at han berga med seg to ting i spranget: klokka, som han tok i munnen, og Bibelen, som han la på hovudet under hua. 

Bibelen han tok med seg i spranget, var sannsynlegvis den fyrebilsbibelen eg har arva etter han. Det er ei hendig bok, ikkje større enn at ho kan leggjast på hovudet under ein sikspens.

A og Ø. Eg skal snart gå til avslutning, som lekpreikarane ofte sa. Før dei tok eit godt tak i talarstolen og tala ein halvtime til. Apropos avslutning, heilt på enden av Bibelen, i det siste kapittelet i Johannes Openberring, gjev Jesus ein mektig presentasjon av seg sjølv, ein eigenattest som har fått sitt heilt særeigne preg i 1921-bibelen: "Eg er A og Ø, upphavet og enden, den fyrste og den siste." Det vanlege i norske bibelomsetjingar er at Jesus presenterer seg som Alfa og Omega, altså med den første og siste bokstaven i det greske alfabetet. Dette har òg gått inn som eit fast uttrykk i språket vårt. Men når dei nynorske omsetjingspionerane først prøvde seg med ei fornorsking av uttrykket: Kvifor ø og ikkje å? Vel, bokstaven å var tilrådd i norsk rettskriving allereie frå 1917, men det tok litt tid før han vart brukt over alt. I bibelen "vår" står det aa og ikkje å. Dermed blir òg ø det siste sjølvstendige teiknet i alfabetet. Og Alfa og Omega vart, i tråd med rettskrivinga i resten av bibelen, til A og Ø. 

"Ei lilja fraa dalom". Denne ferda tok til med kjærleiken mellom kvinne og mann. Det vart ikkje noko av kjærleiksbryllaupet i Setesdalen mellom tilflyttaren Alexander Seippel og bondejenta Birgit. Men bibelomsetjinga i 1921 vart det noko av, og Seippel la ned eit storarbeid. Det blir fortalt frå Setesdalen at han møtte ungdomsflammen Birgit att ein gong på sine gamle dagar. Då var ho blitt enkje, og Seippel skal ha hatt med seg omsetjinga han hadde gjort av Israels kongesoger i Det gamle testamentet, og gitt henne denne. Som gjengåve skal han ha fått ei nepe frå åkeren. Kva elles dei snakka om, veit ikkje eg.

Det store kjærleikskvadet i Bibelen var det forresten ikkje Seippel som omsette. Forfattaren, presten, mystikaren og anarkisten Ivar Mortensson-Egnund tok seg av Høgsongen i 1921-bibelen. Der spelar kjærleikspoesien seg ut mellom dalar og fjell i det gamle Israel, og brura seier om seg sjølv: "Ein engblom fraa Saron er eg, Ei lilja fraa dalom". Om det vart sett ein brå stopp for kjærleiken i Setesdalen, ser det ut til å ha gått langt betre i dalane og på vinmarkene i det gamle Israel. Brudgomen sjølv seier det slik, ifølgje 1921-omsetjinga: 

Aa, kor du er fager, min hugnad, Kor du er fager! Dine augo er duvor, Glytter fram attum slør. Ditt haar er ein geiteflokk likt, Ned Gilead renn.

Dine tenner som nyklypte sauer, Nett komne fraa laug. Tvillingar alle dei hev, Utan lamb er ingen.

Dine lippor ei purpursnor er, Og so ljuv er din munn. Som eit granateple-brot din tinning Glytter fram attum slør.

Som Davids-taarnet din hals, For stridsfolk bygt; Tusund skjoldar paa det heng, Alle skjoldar aat kjemporne.

Eit killingpar barmen, tvillingar Til ei gasella Som beiter millom liljor.

Til dess dagen vert sval, Og skuggarne flyr, Til Myrra-berg skrid eg min veg Og til røykjelse-haugen.

Alt ved deg er fagert, min hugnad, Du lytelaus er.

Artikkelen over støttar seg på fleire bøker og artiklar. Jarle Bondevik har skrive om arbeidet med 1921-omsetjinga i boka Og ordet vart nynorsk (Bergen, 2003). Bondevik har òg skrive ein informativ artikkel om bibelomsetjing på Allkunne.no. Aasulv Lande, Sylfest Lomheim og Gunnar Stubseid har skrive Sjønna på Elbursfjell, Alexander Seippel - livet og livsverket (Kristiansand, 2001). Lomheim har dessutan skrive om Alexander Seippel i Norsk Oversetterleksikon. Intervjuet med Olav H. Hauge er gjort av Bergliot Engeset i Nynorsk Pressekontor og gjengitt i Dagen 12. august 1983. Johannes Kvalheim har forfatta biografien Lars Njøten (Bergen, 1950). Referatet frå stemnet på Frekhaug, dit Lars i Njøtæ rodde, står i Dagen 2. juli 1934. Og historia om då Ole Bergsvik kollsigla, har eg frå foreldra mine Liv og Gunnar Uthaug. Sist, men ikkje minst, Bibelen eller Den heilage skrifti ("fyrebilsbibelen") vart ugitt av Bibelnemndi aat Studentmaallaget i Oslo i 1921. Sitatet som avsluttar artikkelen, er frå Høgsongen kapittel 4, vers 1-7.