 |
| Mykje har forandra seg på Klauvaneset i Åsane sidan romanfiguren Vemund duppa åreblada i sjøen her i 1850-åra (foto: Arve Kjell Uthaug). |
På Klauvaneset nord på Åsane-halvøya står det ei fyrlykt. Ho står innunder brufestet til Nordhordlandsbrua, og på haugen oppom ligg museet Tellevik kystfort. I 1850-åra - lenge før både fort, fyrlykt og bru kom - rodde småbrukaren Vemund båten sin frammed dette neset.
Vemund er ein romanfigur skapt av forfattaren Kristian Matre (1877-1943). Matre skreiv i mellomkrigstida fem bøker der handlinga er lagt til Åsane, og leksikonet Norsk Allkunnebok skriv at Kristian Matre gjev eit rikt og påliteleg kulturhistorisk bilete av strilebonden heime og i byen på siste halvdelen av 1800-talet. Allkunneboka slår vidare fast at Matre "er ein fin psykolog og har eit sermerkt tak på sentrale problem i vestlandsk religiøsitet". Og, vil eg leggja til, han hadde eit godt blikk for detaljane i dagleglivet.
Matre ætta frå Masfjorden. Sjølv vart han fødd på Myking i det som i dag er Alver kommune. Så flytta familien til Mjølkråne i Åsane, der Kristian voks opp. Bøkene hans opnar døra inn til det gamle bondesamfunnet i Åsane på ein måte historiebøkene knapt kan få til.
Dei to første bøkene hans heiter Folkje i Botn og I bast og band og handlar om Vemund og Madli, eit ektepar som ikkje hadde det heilt enkelt. Kulde og avstand kom i staden for varme og samspel. Vemund var "godt likt av alle utanfyre huset", skriv Matre, og med det er mykje sagt. Lett hadde forresten heller ikkje Matre og kona hans det i samlivet sitt, men det er ei anna historie.
Romanfiguren Vemund var ingen storbonde akkurat, og då han fekk ja frå Madli, fekk han ei kone som gjennom ekteskapet gjekk ned eit par steg på den sosiale rangstigen i bondesamfunnet. Vemund var ein alminneleg mann som var litt utanom det vanlege. Han var spelemann attåt småbruket, men hadde eit ambivalent forhold til fela. Han var flink til å fiska, og han var god til å ro.
Eg vil ta med eit avsnitt frå Folkje i Botn. Sjølv om Åsane aldri har vore ei fiskarbygd, har dei som hadde tilgang til sjø og båt, sjølvsagt drive med litt småfiske. Ein måtte henta maten der ein kunne. Det trongst både god båt og grepa årekar, for det var ingen leik "å ro nordetter frå Klauaneset, når nordvesten stod rett på landet", slår Matre fast, før han går vidare og fortel om fiskinga hans Vemund.
Ifrå han var ein guteslark hadde han lege og fiska i viker og ved nes her. Kjende so vel kvar ei grunna og kvar ein hjell fisken stod på, anten det var vår, sumar eller haust. Kva tid på dagen fisken var heime, då han liksom støylte seg, og korleis ver og straum laut vera, skulde fisken hava godlaget. — —
Det var stor skilnad på dei ymse fiskeslagi. Sume kunde vera lure og sløbeitte som kolja og morten. Andre var toskne og skrubsvoltne, so ongulen for radt ned i magen på dei med ein gong. Fiskane kunde au vera ovundsjuke på kvarandre; gjekk og lurte på agnet — ein tri-fire stykke. Ingen vilde vera fyrst. So seig no ein burtåt då; men som eit lyn var ein annan yver det, og då gjekk det ikkje lang tid fyrr stakkaren var innum ripa. Torsken han var ein stor trave — anten han so gjekk i sjøen eller på land. Det var kje noko lureri og akkedas med den karen. Og var han fyrst um æsingi dregen og fenge ein god dask, so neimen um han likka og rørde på ein ugge meir.
Berggylta var og ein greid fisk. Det vart kje rett kraft og feite i fiskesupa, var ikkje ho med. Trefte ein berre berggylta i godlaget og ikkje den fordervelege rota såg snittet sitt - so var det radt hugnad med henne.
Dægeren! Det var stygt å taka ilt i munnen. Men var det noko livande i sjøen som for hans del hadde vore til forderv og syndaukelse, so var det rota. Ikkje ein gong hadde han halde på med småfiske, utan at ho gjorde ugagn. Stødt var ho frame med nosi si. Dei gode agni, som var etla til å lura ei berggylte eller ein raudtorsk med, dei for i rota, nett som ein kjøtbite i ei bikkje. Og kva kunde vera meir fortærande, enn at ein rugg av ein torsk eller ei kulteberggylte kom sigande, skulde få seg ein godbite på morgonkvisten. Kanskje kjeften alt var burtåt agnet - berre gjera eit rykk å trekkja fiskelivet upp; - då kjem denne rota der som eit uver; ei risting i godbiten, og ongulen heng att blank som ein syl. - -
Ikkje alle orda Matre brukar er like kjente i dag. Så ei kjapp forklaring kan vera på sin plass. Hjell: hylle, berghylle. Støyla eller støla seg: Samla seg, slå seg til ro. Sløbeitt: treg til å bita på kroken. Akkedas: drøfting, trette. Rota: liten lippefisk. Syndaukelse: noko som førte til synd, åndeleg nedbryting og forarging. Kulteberggylte: rund og feit berggylte.
Kjelder, litteratur og ord
Sitatet om fiskinga er henta frå Folkje i Botn: Vemund (1926), s. 31-32. Boka kan lesast frå nettsidene til Nasjonalbiblioteket. Det same gjeld for I bast og band (1929). Det finst korte omtalar av forfattaren Kristian Matre i Norsk Allkunnebok, Ascehougs konversasjonsleksikon og på Wikipedia. Olav A. Loen skriv litt meir i boka Bygda gav diktarsyn (1970). Skal ein gjera eit djupdykk i forfattarskapen til Matre, bør ein gå til hovudfagsoppgåva til Olav Hetlevik, som er trykt i årboka Frå Fjon til Fusa (1956 og 1957).
I bøkene om Vemund og Madli har Kristian Matre i stor grad gitt stadene i Åsane andre namn. Men Klauvaneset (Klauaneset) kallar han altså med sitt rette namn.
Ordforklaringane over støttar seg til Nynorskordboka og Norsk ordbok.
Ingen kommentarer:
Legg inn en kommentar