Forfattaren Kristian Matre gav ut seks bøker, som alle kom i mellomkrigstida. Dei fem første bøkene har handlinga lagt til Åsane nord for Bergen: Dei to første handlar om Madli og Vemund i Botn, dei tre neste om folket på Rabben.
Den første boka heitte Folkje i Botn. Boka denne artikkelen handlar om, er oppfølgjaren I bast og band.
To små planeter i kvar sitt univers. Hovudpersonen Vemund er husmann og spelemann. Han er ein audmjuk mann på mange viss, men samstundes skil han seg litt ut frå jordslitarar flest: få rår som han med fela (eller kanskje det er fela som rår med han), og heller vil han arbeida for andre enn slita på sin eigen husmannsplass. Det er kanskje ikkje så rart at han kjem på kollisjonskurs med kona Madli, som er den andre hovudpersonen i boka.
Det er fleire som tenkjer varme tankar om Madli. Nils Kvamme fekk henne ikkje, og han gifta seg med ei anna. Etter ein hard indre strid endar forresten Nils opp som lekpreikar, og han er den strenge bedehusstemma i bøkene. Knut Haugland skulle òg gjerne hatt Madli ved sida si der han går som lengtande ungkar på garden, og det er ikkje fritt for at Madli òg har ønske i den retninga. Men Vemund var det som fekk Madli til kone. Dei to går seg fast, finn ikkje ut av det, forventningane kolliderer - og no kan det synast vanskelegare for Vemund å få ein smil frå Madli enn det ein gong var å få henne til ektemake.
Vemund var "godt likt av alle utanfyre huset", heiter det i boka, og mykje er sagt med det.
Eg skal ikkje røpa korleis det går til slutt, om isen mellom Madli og Vemund storknar og forsteinar seg, eller om det kjem ei vårløysing som gjer at isen smeltar. Den ytre handlinga er ikkje det som skaper spenninga i denne boka. Helst går ting på det jamne. Kvardagen er kulissane. Den verkelege spenninga ligg i samtalane, orda som fell og ikkje minst i det hovudpersonane Madli og Vemund tenkjer og føler.
Forresten handlar det for Vemund om fleire kvinner enn kona Madli. For det første er det Sigrid, som ikkje berre er gift med kameraten hans, Rasmus, ho er òg eit friskt og forlokkande pust for ein som ikkje når over til kona si. Men ei endå viktigare kvinne i livet til Vemund er mora Sygni. Vel er ho død, men ho spelar likevel ei stor rolle i livet hans - og i slutten av denne boka.
Den som har skoen på. Bøkene om folket i Botn er ei blanding av psykologisk drama og heimstadlitteratur. Olav Hetlevik, som har skrive hovudfagsoppgåve om Matre, peikar på at Matre var påverka av psykoanalysen, men: "Matre let seg aldri blindt leia av psykoanalysen; det sunne bondevitet hans syter for det. Og moralisten i Matre er sterk, idealisten like eins." (Frå Fjon til Fusa 1956, s. 111) Det trur eg er godt observert, i alle fall etter å ha lese dei to første bøkene til denne forfattaren frå Nordhordland.
Hovudfagsoppgåva til Hetlevik er trykt i 1956- og 1957-utgåva av årboka Frå Fjon til Fusa. Eg hadde ikkje lese studien til Hetlevik før eg skreiv den første artikkelen om Kristian Matre, men no har eg gjort det. Her er det mykje god kunnskap å henta både om bøkene, samtida og forfattaren. For den som vil læra meir om forfattaren Kristian Matre, går vegen gjennom det Hetlevik har skrive.
Olav Hetlevik skriv òg om ekteskapet til Kristian Matre. Her opplever eg at han går litt i biograf-fella og identifiserer seg med perspektivet til hovudpesonen sin på ein måte som ikkje slepp andre synsvinklar fram. Kristian Matre er sjølv flinkare til å sjå begge perspektiva - både Madli og Vemund sitt - i romanane om folket i Botn. Det får så vera, kva veit vel eg om ekteskapet til Kristian Matre. Men Matre vart altså gift med lærardottera Karine Raknes frå Myking i Nordhordland. Dei fekk fire døtrer i lag. Bøkene om folket i Botn kom i siste helvta av 1920-talet mens Karine og Kristian framleis var ektefolk. Noko lukkeleg ekteskap var det nok ikkje, og Hetlevik peikar på at Karine høyrde til indremisjonen og Kristian var arbeidarpartimann, og dei drog på mange måtar kvar sin veg. I eit brev frå 1932 skriv Kristian Matre: "Ja livet er herlegt med kjærleik - utan er det støtt som å gå i gravferd" (Frå Fjon til Fusa 1956 s. 133). I 1930 hadde han treft ei anna kvinne, og året etter søkte han om skilsmål frå Karine. Etter nesten fem år gifta han seg oppatt med Marta Nylende frå Åmot i Buskerud, då var han 59 og ho 51.
Korleis Kristian Matre brukte sine eigne erfaringane då han skapte Madli og Vemund, veit vi ikkje nøyaktig. Sannsynleg er det likevel at han trekte vekslar på sitt eige ekteskap.
Tid og stad. Bøkene til Matre er sjølvsagt ikkje frittsvevande psykologiske drama. Det indre spelar seg ut i tid og rom. Olav Hetlevik skriv at brorparten av handlinga i dei to bøkene om Madli og Vemund gjekk føre seg på siste delen av 1850-talet. Handlinga er dermed lagt tjue år før forfattaren vart fødd i 1877 og sytti år før han gav ut bøkene på 1920-talet. Det kan vera klokt å ha i minne når ein les. For sjølv om Matre levde nær i tid til handlinga i bøkene, og han kjende godt til det samfunnet han skriv om, så er det ikkje heilt si eiga samtid han fortel om i desse bøkene. Han skriv vel heller om eit samfunnet dei vaksne snakka om i oppveksten hans. Dermed ligg det ein avstand i tid mellom forfattaren og handlinga i boka, ein avstand vi i dag snart hundre år etter utgjevingane lett kan oversjå når vi les bøkene. Nokre av dei forestillingane og skikkane Matre skriv om i bøkene, vart nok oppfatta som gammaldagse då bøkene kom ut. Eg vil tru dette m.a. gjeld den "magiske" forestillinga hjå Vemund om at han er tryggare når han ber katekisma på bringa.
Åsane er den geografiske ramma rundt handlinga i boka I bast og band, og mest held vi oss i den nordvestre delen med Mjølkråne som sentrumsbygda. Stort sett byter Matre ut namna på plassane i det landskapet han skriv om - bortsett frå når han skriv om Bergen by, der han brukar dei verkelege namna. For dei som vil lesa bøkene med lokalt åsablikk, kan Hetlevik gje god hjelp:
Salhus vert kalla Saltnes eller Reppen, Kvernaviki er vorten til Rekeviki og Mjølkeråi til Totlandsgrendi. Hitland er bytt ut med Haugland, Bogetveit med Øvsthus, Ladberg med Rabben, Sørgard med Trodal, Nordgard med Næset, Salhusberget med Kvamsfjellet, Sanddalen med Brydalen, Frekhaug med Frøyset osb., osb. Det hender nok at han brukar rette namnet også, som t.d. i "Folkje i Botn" når det der er nemnt Klauvaneset. Men så stort detektivarbeid for å finna ut kva stader han har tenkt på med dei lånte namna sine, krevst det no ikkje - ikkje for lokalkjende folk iallfall. Og stort andre enn dei er det vel ikkje som bryr seg om å gå dette nærmare etter i saumane. La oss berre leggja til at Botn i røynda ligg på Slettestølen, altså litt sunnafor sjølve Mjølkeråi. (Frå Fjon til Fusa 1956, s. 141-142)
Sjølv har eg vokse opp ikkje så mange busstoppa unna handlinga i desse bøkene. Men om eg hadde stige av bussen i Støbotn med ei Matre-bok i handa, ville eg vore temmeleg hjelpelaus i å kopla stadnamna i bøkene opp mot dei faktiske stadnamna. Så, takk til Hetlevik for at han delte litt av detektivarbeidet med oss. Kanskje er det nokon i Åsane som vil låna og lesa desse bøkene. Då kan det saktens vera kjekt å kjenna til at Knut som er så forgapt i Madli, held til på Hitland (Haugland i boka), og at Vemund ei stund går med planar om å ta med seg familien og flytta til fabrikkstaden Salhus (Saltneset i boka).
Kjelder:
I Bast og Band (Kristian Matre, Skien, 1929). Boka kan lesast på nettet frå Nasjonalbiblioteket sine heimesider, www.nb.no.
Folkje i Botn (Kristian Matre, Skien, 1926).
Frå Fjon til Fusa, dei to årgangane 1956 og 1957, der hovudfagsoppgåva til Olav Hetlevik om Kristian Matre er trykt.
Ingen kommentarer:
Legg inn en kommentar