Kule ord (100): stinkla

Når frosten kjem, stinklar overflata på dammane før dei frys til fast og tjukk is. Når det stinklar, får vatnet ei tynn is-hinne, ei skjør skorpe som brest om du berre så vidt er borti med skotuppen. 

Ordet finst ikkje i Nynorskordboka eller Bokmålsordboka, heller ikkje hjå NAOB, men store, stødige Norsk Ordbok har det med. I oppveksten min i Åsane nord for Bergen var det eit heilt kurrant og vanleg ord, trur eg. I alle fall kan eg ikkje hugsa at eg tenkte stinkla var eit rart eller ukjent ord. Men det er nok ikkje vanleg i skrift når berre ei av dei store og utmerka digitale ordbøkene våre har det med.

Ordet kan fint brukast som adjektiv. Som subsantiv fungerer både stinkel og stinkling, synest eg, men her kan det vera eg er på tynn is. 

Forfattaren Alfred Hauge frå Sjernarøy i Ryfylke har med ordet i ein av romanane sine, Vegen til det døde paradiset, der han skriv at "lufta vart som i seinhaustnetter når himmelen skjer i grønt og stjernene skjelv og det stinklar på pyttane".Og i ein oppbyggjeleg artikkel i avisa Dagen i november 1957 skriv Sigurd Rydland om når prestisjen "brest som stinkla is i sola". 

Så er det berre å ønskja seg småkalde seinvinternetter med sol på stinkla småpyttar om morgonen.

Artikkelen det er referert til av Sigrud Rydlands sto i Dagen 2. november 1957. Sitatet frå boka Vegen til det døde paradiset av Alfred Hauge står på side 155 i utgåva som kom på Universitetsforlaget i 1985.

2. Kongebok, ei bokmelding

Denne boka endar ved elvane i Babel.
(Måleri av Gebhard Fugel, frå Wikimedia Commons)

Det endar ikkje godt i den andre og siste kongeboka.

Davids gamle rike er kløyvd i to. No går først nordriket Israel under. Assyrarkongen vinn over riket i nord og fører folket bort til Assur. Så går det nokre generasjonar, og sørriket Juda står for tur. Kong Nebukadnesar frå Babel slår Juda, Jerusalem blir  øydelagd og folket ført bort i fangenskap.

Ved elvane i Babel sat vi og gret

når vi tenkte på Sion.

Vi hengde lyrene

opp i piletrea.

Dei som tok oss til fange, bad oss om song,

dei som bortførte oss, bad om glede:

«Syng ein av Sions songar for oss!»

Korleis kan vi syngja Herrens songar

på framand jord?

Gløymer eg deg, Jerusalem,

så lat mi høgre hand bli gløymd!

Lat tunga klistra seg til ganen

om eg ikkje tenkjer på deg,

om eg ikkje set Jerusalem

høgare enn mi største glede!

EKSIL. Slik blir botnpunktet for folket uttrykt i ei av dei andre bøkene i Bibelen, Salmane. Folket har mista det landet Gud gav dei. Atter ein gong er dei i eksil. Denne gongen er det ikkje ei flukt for å finna berging frå hungersnaud, slik det var den gongen Jakob og etterkomarane hans fekk slå seg ned i Egypt. Denne gongen er det eit mektig rike som har trampa inn over markene og åsane, lagt landet under seg og sendt folket bort med makt. 

No er israelsfolket ein undertrykt og fordriven minioritet. Lagt i hendene på eit mektig naborike, som sikkert der og då syntest uovervinneleg. Slik har det vore med så mange folk opp gjennom historia. Og mange av desse folka har forsvunne.

TRE VANSKELEGE TING. Eg vil tru det særleg er tre ting i Kongebøkene og andre av historiebøkene fremst i Bibelen som provoserer og støyter frå seg ein moderne norsk lesar, anten ho er kristen eller meir sekulær. Det første er drap og krig. Her kan ein innvenda at å fortelja om slikt er å gje ei sannferdig framstilling av historia. For slik har det vore - ofte, lenge og mange stader. Men den andre knytteneven frå tekstane er vanskelegare å ta imot: Fleire gonger er det Gud sjølv som gjev folket sitt ordre om å kjempa desse forferdelege krigane med utrydding og fordriving. Kor liten verdi eit menneskeliv kan sjå ut til å ha mange gonger, endå kvart einaste er skapt i Guds bilete, ifølgje den gamle Boka.

Den tredje provokasjonen er forklaringa vi får i 2. Kongebok av kvifor det går som det går med dette folket. Israel blir framstilt som eit heilt spesielt folk, valt ut for å tena Gud og vera hans eigedom. Men dei vel å dyrka framande gudar i tillegg til Herren Gud og bryr seg ikkje om hans vilje. Herren sender dei profetar for å få dei på rett kjøl. Men det ser ikkje ut til å hjelpa særleg lenge. Så når dommen kjem og folket blir ført i utlegd, er det ei straff for fråfallet. Gudsfolket har vorte så tett integrert med grannefolka at israelittane i stor grad tenkjer, trur, lever og ordnar gudsdyrkinga på same måten som dei. Dei går så langt som å adoptera skikken med barneofring. 

Dei følgde det tomme og enda i det tomme, slår 2. Kongebok fast. Og årsaka til at gudsfolket endar opp som sørgjande ved elvane i Babel, ligg altså i folket sjølv. Denne tankegangen gjennomsyrer heile framstillinga. Særleg kapittel 17 utdjupar fråfallet som forklaring. Perspektivet er ikkje at gudsfolket vart eit tilfeldig offer for ambisjonane til regionale stormakter. Heller ikkje at det vart ramma av meiningslause ting heilt utanfor eigen kontroll. Kongane og folket gjekk sin eigen vonde veg, og Gud dømde dei for det.

Her trengst det ein parantes, ein viktig parantes. Kva om ein overfører denne  tankegangen til å gjelda alt vi og andre menneske møter av vanskelege ting, sjukdom og nederlag i livet? Då legg vi ikkje berre stein til børa, men vi seier ting vi ikkje har grunnlag for i Bibelen. Jau, det kan vera situasjonar der vi sår det vi haustar. Ein treng neppe tru på Bibelen for å sjå det. Men det finst òg mange, mange forteljingar i Bibelen der det slett ikkje er "straff som fortent". Tenk på Job  eller på den blinde mannen i Johannesevangeliet 9, eller dei atten som fekk Siloa-tårnet over seg, eller David som vart jaga rundt på flukt av kong Saul. Aldri ser vi at Jesus formanar dei fattige rundt seg om at Gud hadde velsigna dei med velstand om dei berre trudde rett. Eller tenk på Maria, ho som alle ætter skal prisa sæl; ho måtte sjå sin eigen son døy på ein kross etter tortur og ei urettferdig rettssak. Lista kan gjerast mykje lengre.

BY THE RIVERS OF BABYLON. Forteljinga om israelsfolket i kongebøkene er likevel konsistent når det gjeld årsakene til at det gjekk gale med folket.

Så no sit dei der, ved elvane i Babel, og lengtar heim.

Og vi sit med ei historiebok som utfordrar måten vi tenkjer på, både tankane våre om Gud og om historia.

Kule ord (99): storlåten

Maria med Jesus på armen.
Det har gått nokre månader
sidan Maria song om høge
og storlåtne, fattige og låge.
Glasmåleri frå All Saints`
Church, Pavement i York
(foto: Arve Kjell Uthaug)
 

- Storlaatne spreider han for ver og vind. Slik heiter det i Marias lovsong i den tidlege nynorske omsetjinga som blir kalla fyrebilsbibelen. I følgje det første kapitlet i Lukasevangeliet syng Maria denne songen medan ho ber frelsaren som eit lite barn i magen. Og bo ber fram songen sin i møte med ein annan gravid slektning, Elisabet, som er svanger med Johannes, den røffe profeten som skal kalla folket til omvending og vera eit teikn på at frelsaren snart kjem.

Men tilbake til ordet storlåten. Det er den rake motsetninga til det meir kjende og brukte ordet "smålåten". Den smålåtne gjer seg som kjent ikkje for høge tankar om seg sjølv, brautar seg ikkje fram og er - for å låna eit anna bibelsk uttrykk - mellom dei stille i landet. 

Då veit vi òg det vi treng å vita om kva storlåten er. 

I den nyaste bibelomsetjinga heiter det at Gud "spreidde dei som bar hovmodstankar" i hjarta. Reine ord for pengane framleis, sjølv om både storlåten og det flotte utrykket "ver og vind" er bytta ut. Språket i bibelomsetjingane vil alltid endra seg litt over tid, elles var omsetjingane bortkasta arbeid. 

Ei anna lita endring i omsetjinga av Marias lovsong er òg interessant å merka seg: I fyrebilsbibelen og Bibelselskapet si nynorskomsetjing frå 1938 heiter det at Gud mettar dei svoltne med gode gåver, men sender "rikingar" tomhendte bort. I dagens omsetjing sender han bort "dei rike". Kanskje er det fordi ordet "riking" har fått ein tydeleg negativ klang i vår tid? Ordet vart kan henda oppfatta som ein meir nøytral karakteristikk då fyrebilsbibelen kom ut i 1921? Vi har mange fleire adjektiv som er spegla i slike par med substantiv, der eitt av dei er med og eitt er utan -ing: rik/riking, arm/arming, gammal/gamling, svart/svarting, stor/storing, og så bortetter. Her er det i alle fall eit par av dei andre substantivpara som har det til felles med rik/riking at varianten med -ing er meir negativt ladd. Det er ikkje heilt det same å snakka om ein gammal som om ein gamling, for ikkje å snakka om ein svart og ein svarting.  

Men tilbake til Marias lovsong. Hennar milde og tydelege refs når oss anten problemet vårt er for mykje makt, for brei kjeft eller for feit lommebok. Det går som ein raud tråd gjennom heile Mariakvadet i Lukas 1 at Gud løftar dei små og låge opp. Det er som vi høyrer son hennar, sjølv om han er endå barskare i uttrykksforma til tider. Vi les jo ikkje om at Maria gjorde slikt som å velta borda til pengevekslarane i tempelet.  

I vers 52 er det som fyrebilsbibelen med si omsetjing fører oss like inn i ei norsk vikinghall, og vi hamnar på tidslinja ein stad mellom Jesu fødsel og vår eiga tid:

Han støyter hovdingar fraa høgsæte

Og lyfter laage upp.

1. Kongebok, ei bokmelding

Profeten Elia (foto:Yair-haklai, frå Wikimedia
Commons).

Kongeboka er like mykje ei profetbok. Kongen er den mektigaste mannen i riket, og profeten er refsaren som bankar hardt på døra hans.

1. Kongebok innleier med at den gamle og svekka kong David går til kvile hjå fedrane sine. Sonen Salomo tek over riket og byggjer tempelet. Etter turbulente krigsår er israelsfolket no inne i ein periode med velstand og fred. Gjetordet går om visdomen til kong Salomo. Trass all visdom og gudsfrykt byrjar han på sine gamle dagar å halta til begge sider og følgjer dei mange konene sine i dyrkinga av framande gudar.

Vel var det gode tider under kong Salomo og folket åt og drakk og var glade. Likevel er det David som er sjølve gullstandarden dei seinare regentane i kongeboka blir målte opp mot - David, som hadde eit ærleg hjarta og følgde Guds bod.

Etter Salomo blir landet delt i nordriket Israel og sørriket Juda. Dei fleste av kongane vender seg bort frå Guds vilje. Særleg ille er det i nordriket. Kongane gjer det som vondt er i Herrens augo, som 1. Kongebok ofte må slå fast. 

REFSAREN. I denne situasjonen gjev kongeboka profetane ei heilt sentral rolle. Dei er korrektivet til ei kongsmakt prega av fråfall. Profetane kan - på vegner av Gud - peika ut og salva nye kongar. Profeten Elia får i oppdrag å salva både ein ny israelskonge, ein arameisk nabokonge og sin eigen etterfølgjar som profet, Elisja. Støtt les vi at gudsmennene forkynner dom og refsar den regjerande kongen. Profeten står der med mot og integritet og talar makta midt imot. 

Har du funne meg no, uvenen min? Slik helsar kong Ahab profeten Elia når dei møtest. Det seier ikkje så lite. Ahab var gift med dronning Jesabel, og kongeboka framstiller dei som ein katastrofe-par for israelsfolket. Den same kong Ahab kjem med følgjande hjartesukk om profeten Mika: Eg hatar han, for han profeterer aldri noko godt om meg, berre vondt.

PROFETENS GRUNNLOV. Profetane på si side hadde ein annan innfallsvinkel. Dei er ikkje ute etter å plaga kongane, men som Mika seier det: Så sant Herren lever: Det Herren seier til meg, det må eg tala. Slik er grunnlova for ein profet.

Dermed er det kanskje ikkje så rart om profetane i 1. Kongebok blir upopulære i kongsgarden. Ikkje kan dei kjøpast, og kompromisset er ikkje deira banehalvdel. Dei kunne jo kome kongen litt i møte. Det kunne vel vore klokt å opptre litt smidigare og meir målgruppeorientert, tenkt litt merkevarebygging for Herrens sak og unngått ein altfor polariserande presentasjon av bodskapen. Men nei. Dei seier sanninga dei har fått frå Gud, og det er det. 

For å gjera eit langt sprang: Ser vi slike profetar i vår eiga samtid? Spørsmålet bør slett ikkje stillast ukritisk, profetstatusen kan misbrukast. "Profetane" kan jatta med makthavarane, slik vi ser døme på i 1. Kongebok, dei kan byggja opp seg sjølve og utnytta andre, eller dei kan rett og slett overdriva si eiga rolle. 

Men finst det nokon som avstår frå å berga sitt eige skinn for å forkynna Guds vilje? I så fall minner dei om dei sanne profetane vi møter i det gamle Israel.

Nu kommer De ikke som en fredens engel, men som en forstyrrelsens! Sitatet er ikkje frå 1. Kongebok, men frå eit brev der ein vestlandsk lekpreikar på slutten av 1800-talet fortel korleis den lokale presten møtte han då han kom til bygda. Den radikale forkynnaren skapte uro og forstyrra stabilitet og status quo. Den omreisande predikanten var neppe ein profet i gamaltestamentleg meining, men den vesle episoden får godt fram korleis det profetiske stundom utfordrar både orden og leiarskap. Som en forstyrrelsens engel.

TEOKRATI. Er det teokratiet som er idealet for profetane i 1. Kongebok? På ein måte er svaret ja. Det er ei klar forventning om at både kongen og folket skal følgja Guds lov og bod. Kanskje den tydelegaste raude tråden i heile Det gamle testamentet er nettopp forventninga om at gudsfolket skal følgja Guds vilje. 

På den andre sida utfordrar ikkje profetane sjølve ordninga med kongedøme. Kongane krigar og regjerer, kongssøner tek over, ambisiøse outsiderar riv til seg makta, rike blir splitta og går til grunne. Alt er heilt normalt, med andre ord. Så kunne ein jo tenkt seg at eit såpass dysfunksjonelt system ikkje var eit gudsfolk verdig. Hadde det ikkje vore betre om presteskapet, eller gjerne utvalde profetar, tok over styret og berga det heile? Men ein tanke om eit slikt teokratisk styringssystem finn eg ikkje spor av i 1. Kongebok. Gode lutheranarar vil sikkert finna støtte i denne boka til tanken om toregimentslæra, med sitt skilje mellom verdsleg og åndeleg makt.

Profetane tek ikkje over makta. Dei minner herskaren og folket om Guds vilje.

MANGE. Nokre få profetar får vi vita namnet på. Elia er den mest kjende av desse, og vi les at han salva Elisja til etterfølgjar. Sjemaja, Jehu, Ahia, Mika og Sidkia høyrer vi òg om. Men det er tydeleg at Herren ikkje berre hadde ein profet om gongen. Dei var mange, i alle fall i periodar. Då den vonde dronning Jesabel ville rydda ut Guds profetar, greidde borgherren Obadja å gøyma unna hundre av dei i to hòler. Og då kongane i dei to jødiske rika pønska på å gå til krig mot aramearkongen saman, samla israelskongen om lag fire hundre profetar for å spørja Herren til råds.

DEN EINE. Likevel kunne gudsmannen vera einsam. Nokre av dei sterkaste forteljingane i 1. Kongebok viser den eine profeten som står mot dei mange. Mest kjend er Elia på Karmelfjellet. Kongeparet Jesabel og Ahab har innført framand gudsdyrking, og Gud har straffa landet hardt med tørke. No kjem Elia til kong Ahab og bed om oppgjer på Karmel-fjellet: Send no bod ikring og kall heile Israel saman hos meg på Karmel-fjellet, og like eins dei fire hundre og femti Baal-profetane og dei fire hundre Asjera-profetane som får mat ved Jesabels bord. (Statsfinansiering av religion er altså ikkje noko nytt). Korleis det gjekk med den store eldprøva på Karmel, står i kapittel 18.

Men det treng ikkje vera profetar for framande gudar som står på andre sida når Herrens profet står åleine. Når kongane i Juda og Israel vil spørja Herren til råds om krigen mot aramearkongen, er det fire hundre av Herrens profetar som heiar dei fram og lovar at dette skal gå bra. Men det har fare "ei løgnarånd i munnen" på alle profetane. Berre Mika, son til Jimla, talar dei imot, og han får rett.

SYMBOLHANDLINGANE. Profetane formidla bodskapen i ord, men stundom òg med symbolhandlingar. Før riket blir delt i to, med Juda i sør og dei ti andre israelsstammane i nord, går profeten Ahia til Jeroboam. Han fortel Jeroboam at han skal bli konge i Israel, riv kappa si i tolv delar og bed Jeroboam ta med seg ti av dei. 

Elia byggjer eit altar av tolv steinar på Karmelfjellet, ein stein for kvar av stammane i Israel. Seinare kastar han kappa si over Elisja når han kallar han til å vera etterfølgjaren sin. 

Ein namnlaus profet får fram ein bodskap frå Gud gjennom å be først éin mann, så ein annan, om å slå til han. 

Profeten Sidkia, som profeterer falskt om at det skal gå kongen vel i krigen mot aramearane, lagar seg jernhorn og viser optimistisk korleis Israelskongen skal stanga og vinna over aramearane.

MOTLØYSA. Profetane i 1. Kongebok kan òg gjera feil og la seg føra bort frå Guds veg. Eller dei kan, som den store gudsmannen Elia, bli redde og overmannast av motløyse. Etter at han har vunne over avgudsprofetane i den mektige konfrontasjonen på Karmel, set dronning Jesabel alt inn på å drepa han. Elia blir redd og flyktar ut i ørkenen: "No er det nok, Herre!" sa han. "Ta livet mitt! For eg er ikkje betre enn fedrane mine".

No er det nok, Herre. Etter denne ærlege motløysa, syter Gud for at Elia får mat og drikke, før profeten går opp på eit nytt fjell og legg seg til å sova i ei hòle for natta. Der spør Herren kvifor han er der, og Elia klagar over situasjonen sin og over kor dårleg det står til med Herrens sak i folket. 

Då så Herren: "Gå ut og still deg opp på fjellet for Herrens andlet, så vil Herren gå forbi!" Føre Herren kom ein stor og sterk storm som kløyvde fjell og knuste knausar, men Herren var ikkje i stormen, etter stormen eit jordskjelv, men Herren var ikkje i jordskjelvet, etter jordskjelvet ein eld, men Herren var ikkje i elden, etter elden - lyden av ei skir stille. Då Elia høyrde den, drog han kappa føre andletet, gjekk ut og stilte seg i hòleopninga.

Frå dette møtet sender Gud profeten vidare for å salva ein aramearkongen, ein ny konge over Israel og Elisja til profet etter seg sjølv. 

Elia kastar kappa si på Elisja, og Elisja følgjer Elia.

ALMINNELEGE FOLK. Perspektivet i 1. Kongebok er toppnivået i samfunnet. Det handlar om kongane, kongerika, krigane, tronpretendentane - og om profetane som blandar seg inn på Guds vegner. Den kontakten profetane hadde med vanlege folk, fortel boka lite om. 

Eit spennande glimt inn i denne kontakten får vi likevel når profeten Elia under den lange tørketida søkjer husly hjå ei enkje og sonen hennar i den fønikiske byen Sarepta. Herifrå kjem forresten uutrykket sareptakrukke. Historia viser òg litt om kor vanskeleg det kan vera å tru, sjølv orda frå ein gudsmann, når eins eige liv og eins næraste blir ramma. Ser de ikkje teikn og under, så trur de ikkje, seier Jesus fleire hundre år seinare, og vi anar kanskje ein kritisk undertone. Men slik var det òg med enkja som gav Elia husrom, og slik er det kan henda for mange menneske til mange tider. 

Det finst andre nøklar inn til 1. Kongebok enn profetane, men det er den nøkkelen som er valt her. Sjølv om profetane ser ut til å vera mange og viktige på denne tida, er det tydelegvis ikkje alltid slik. Det er vanskelege tider og fienden har herja landet og sett opp sine hærmerke når salmisten sukkar (Salme 74,9):

Vi ser ikkje våre eigne merke.

Profetar finst ikkje lenger.

Ingen hos oss veit

kor lenge dette skal vara.

MERKNAD: Den som vil lesa litt meir om episoden der presten møtte lekpreikaren og kalla han ein "forstyrrelsens engel", kan gjera det her. 

Kule ord (98): engsprette

Ei engsprette (foto: Olaf
Leillinger, frå Wikimedia
Commons)

For dei som treng eit anna ord for grashoppe, her kjem det: engsprette. Begge orda er jo ganske talande karakteristikkar av dette spenstige og litt utilnærmelege vesle dyret. Ordet engsprette kjem frå norrønt, og islendingane seier "engispretta". 

Dette ordet har eg dessverre ikkje møtt i daglegtale, men i eldre nynorsk bibelspråk bykser engspretta omkring. Her skal det bli skikkeleg, ekte vare frå den nynorske bibelomsetjinga frå 1921. Gud har ført Moses og Israelsfolket ut frå Egypt. No står dei på grensa inn til Kanaan, det lova landet, men dei fleste av speidarane er motlause når dei kjem tilbake og gjev rapport:

"Det landet me for igjenom og skoda, er eit land til aa øyda ut folk; alle me saag der, var kjempekarar;

der saag me risarne, Anaks-sønerne, som er av riseætt, og mot deim tyktest me aa vera berre som engsprettor, og so tykte dei og. "

(4. Mosebok 13,32-33)

Kule ord (96): breiflabb

Breiflabben er noko for seg sjølv, stor i kjeften og kan bli
opp til to meter lang (Illustrasjon: Le règne animal
av Georges Cuvier, frå Wikimedia Commons)

Breiflabben er ein fisk som gjer inntrykk. Mange vil meina han er stygg, og stor i kjeften er han i alle fall. Skapningen har mange ulike namn: marulk, flabb, ulke, sjødjevel, havtaske og storkjeft. I Øygarden har han vorte kalla flatølk (flatulk), har eg fått fortalt. Frå Helgeland er namnet storkjeftkonge kjent, eit ord som får fram både det gyselege og det agelege. 

Kva gjer ein når eit slikt kreatur viklar seg inn i trollgarnet? For det første må du vikla han ut att. Det kan ta litt tid sidan hovudpersonen sjølv har ein litt krevjande kroppsfasong, ein tannkvass kjeft du bør passa deg for og (sannsynlegvis) heller ikkje opplever at han er med på eit samarbeidsprosjekt. Neste steg er å avliva fisken, og det kan vera litt utfordrande om ein er van med at eit enkelt knivsnitt under hovudet er alt som skal til. Steg tre er derimot enklare enn eg hadde trudd. Med skarp fileteringskniv og litt hjelp frå YouTube er det raskt og enkelt å få to flotte filetar frå sporden. Kjeften et du ikkje, men eit lite kinnstykke frå kvar side kan ein ta med. 

Breiflabben har tradisjonelt vore sett på som ufisk. Norsk Allkunnebok (1949) seier det poengtert og tvitydig på same tid: "Kjøtet er snøkvitt og velsmakande. Flådd og hovudlaus vert b. òg kalla kotelettfisk. Er ikkje matfisk hos oss." I Store Norske Leksikon anno 2024 er vurderinga oppdatert i tråd med endra matvanar: "Breiflabben ble i tidligere tider sett på som en ufisk. I dag er den en meget ettertraktet fisk. Kjøttet er fast, fint og velsmakende." 

Mange kjenner kanskje til breiflabben frå songstrofa "vått og kaldt og breiflabb over alt". Det er Knutsen & Ludvigsen sin statusrapport frå byen Bergen, om nokon skulle vera i tvil. 

Den siste delen av ordet breiflabb er ei historie i seg sjølv. Ifølgje Nynorskordboka tyder flabb "(brei) kjeft, snute eller munn". I tillegg er det brukt overført om ein "flåkjefta, nasevis person". 

Dermed er det ei glede å introdusera ein episode frå norsk pressehistorie. I 1949 skreiv Per Håland ein artikkel i hovudstadsavisa VG. Håland vart, som kjent, seinare ein smått legendarisk redaktør i vestlandsavisa Gula Tidend. Artikkelen i VG var ein kritikk av det han meinte å finna i hovudstaden av skrantande kunnskap og manglande respekt for landet utanfor Oslo. Det er ein artikkel med gode poeng, men som toppar seg i at journalist Håland spør: "Kvifor er Oslofolk så dumme?" Ein kåssør i Arbeiderbladet i Oslo gav han svar på tiltale:

Oslo-folk er stort sett alltid de første til å peke på feilene ved hovedstaden. Denne selverkjennelsen bruker en hvilken som helst tilfeldig tilreisende - eller innflytter - mot oss. Det verste er at undertiden får de hjelp av profesjonelle skribenter, nå sist fra en flabb i Verdens Gang, Per Haaland. Alle Oslo-folk er dumme, skriver han, bare i Sognefjorden, som han er fra, er nordmannen menneske. Skjønt noen halvaper fins vel i andre landsdeler også, men slett ikke i Oslo.

Dra hjem igjen med selvgodheten, Per Haaland. Her er trangt nok som det er, enda fjorden er bredere på våre kanter. 

Håland klaga ord- og sitatbruken inn for Pressens Faglige Utvalg (PFU), som konkluderte på salomonisk vis:

Det faglige utvalg mener at det ikke er god presseskikk å bruke uttrykk som "flabb" i en polemikk, men synes nok også at i denne sak kan den ene fornærmelse oppveie den andre.

Så veit vi det.

Om kjeldene, i tillegg til dei som er lenka direkte til i teksten over: Takk til Arkivverket som har sendt meg dokumenta i saka mellom Per Håland og Arbeiderbladet. Opplysninga om at "storkjeftkonge" er brukt på Helgeland som namn på breiflabben, er henta frå artikkelen "Breiflabb i kamp med erfugl" i Dagen 1. april 1933.

Samuelsbøkene, ei bokmelding

Profeten Samuel salvar David til konge (måleri av Victor
 Biennoury, frå Wikimedia Commons).

Fedrar, søner og sorger. Det skal denne bokmeldinga handla om.

Dei to Samulesbøkene har fått namn etter profeten og dommaren Samuel. Bøkene fortel om israeslfolket rundt år 1000 før Kristus, på overgangen frå dommartida til etableringa av kongedømet. Først møter vi presten Eli, deretter stig Samuel fram. Han er den siste dommaren før kongane. Så kjem Saul, som er den første kongen. Deretter kjem den andre kongen, David, og mesteparten av desse to bøkene i Bibelen handlar om denne gjetarguten frå Betlehemsmarkene som vart den største av alle kongane i det gamle Israel.

IKONISKE FORTELJINGAR. Dei to bøkene er rike på handling og dramatikk. Her er det drap og krig, sex og svik, opprør og spionasje, venskap og rivalisering, paranoia og farskjærleik, åndemaning og ambisjonar, renkespel og integritet. Krigen mot filistarfolket og dei indre konfliktane i israel ulmar alltid, og flammar ofte opp.

Nokre av forteljingane i desse bøkene er så ikoniske at dei berre må nemnast før eg går vidare til temaet om fedrar, søner og sorger. Ei av desse forteljingane er Davids møte med Goliat, som over store delar av verda er vorte sjølve biletet på kampen mot overmakta. Ei anna slik tidlaus forteljing er soga om David, Uria, Batseba og Natan. Det er ei sørgjeleg historie, sant nok. Samstundes er denne forteljinga ei påminning om korleis sjølv ein god leiar kan korrumperast av eiga makt, om den skilnaden det trass alt gjer når ein leiar kan erkjenna eigne feil, og - ikkje minst - om verdien av å møta makt med integritet. 

Det finst fleire slike ikoniske forteljingar i Samuelsbøkene, om dei enn ikkje er fullt så kjende som dei to over. Ein slags tråd gjennom fleire kapittel er forholdet mellom kong Saul og den unge David. Sjølv om hatet og misunninga herjar Saul så han jaktar på David, sluttar ikkje David å vilja Saul vel, og han grip ikkje sjansane han får til å drepa kongen.

Som sagt, Samuelsbøkene er innhaldsrike og spennande. Skal du lesa høgt for eit (ikkje heilt lite) barn, og toler både du og barnet litt drap og krig og sånn - gå for Samuelsbøkene. 

Mitt i myldered må ein jo velja ut noko i ei bokmelding. Eg har valt det fascinerande samspelet og motspelet mellom fedrar og søner. 

ELI OG SAMUEL. Ettermælet til desse to er vidt forskjellig, men dei delte eit problem: korrupte søner, som ikkje gjekk i fedrane sine forspor. Biletet av presten Eli er i stor grad farga av desse sønene. Gud går i rette med Eli og spør: Kvifor ærar du sønene dine meir enn meg, så de feitar dykk med det beste av alle offergåvene som mitt folk Israel ber fram? Eli-sønene var korrupte, gudlause, viste ikkje respekt for Herrens offer og dreiv hor med kvinnene som gjorde teneste ved teltheilagdomen. 

Etter Eli kom Samuel, som gjorde dei to sønene sine til dommarar i Israel då han sjølv vart gammal. Om sønene til Samuel heiter det at dei "søkte urett vinning, let seg kjøpa og vrengde retten". Eg finn likevel ingen stad at Gud klandrar Samuel for vegvala sønene hans gjer. Som alltid er det mykje vi ikkje veit, og det kan tenkjast ulike forklaringar på at sønene har gitt Eli eit dårleg ettermæle, medan sønene knapt har prega vurderinga av Samuel. Men slike forklaringar blir spekulasjonar.

DEN VRANGE FADEREN. Saul, den første kongen i Israel, er ein tragisk figur. Han blir salva av Samuel til konge, men så vender han seg bort frå Gud, og Gud vender seg bort frå han. Det toppar seg i slaget mot amalekittane. Både det Gud bad han gjera, og det Saul faktisk gjorde, ville vi i dag kalla folkemord. Det er vanskeleg nok; eg har skrive om temaet før, og sjølvsagt ikkje kome i mål med det. Her og no får det liggja. Saul går sin eigen veg, og Samuel seier til han at "du har vraka Herrens ord, og Herren har vraka deg". Litt seinare får vi høyra at "ei vond ånd frå Gud" plagar Saul. Han blir skiftande, sjalu og hatsk. Ikkje minst går det ut over David, den nye og stigande sterna i israelshæren. 

David vil ikkje Saul vondt. Tvert om kjenner han på ein sterk lojalitet mot kongen sin. Samstundes veks det fram ein djup og nær venskap mellom David og Jonatan, ein av sønene til Saul. Jonatan kjem i skvis mellom det destruktive hatet hjå han som trass alt er far hans, og bestevenen David. Han ser det urimelege i faren sine handlingar og hjelper David med å røma unna Saul. Men han får farens harme mot seg, og det går så langt at Saul truar son sin med spyd.

Forteljinga om David og Jonatan er ei vakker påminning om djupnene i venskap. Vi er meir vane med dei sterke orda om kjærleiken mellom mann og kvinne og kjærleiken mellom foreldre og born. David løftar opp den djupe venskapen når han ærar Jonatan etter at venen har falle i ein av dei mange krigane, der han kjempa saman med far sin:

Eg sørgjer over deg,

Jonatan, min bror!

Inderleg var du meg kjær.

Din kjærleik var meg

meir underfull

enn kvinners kjærleik.

Forresten smittar spenninga mellom Saul og David òg over på forholdet mellom Saul og dottera Mikal. Saul tenkjer strategisk, trur han kan bruka dottera for å få has på David og seier ja til at dei to får gifta seg. Men Mikal elskar David og hjelper han med å røma unna far hennar.

ABSALOM, SON MIN, SON MIN! Forteljinga om David og sonen Absalom er både vakker og vond, og mest det siste. Kva som driv Absalom til å trå etter kongsmakta og gjera opprør mot faren, seier Samuelsbøkene lite om. Kanskje fordi maktgir er eit så openlyst motiv at det ikkje er verd å nemna? 

Absalom har lagt ein strategi. Før opprøret snakkar han ned det eksisterande styret, smiskar med folk og fortel kor bra han ville teke vare på interessene deira. Absalom er altså ein politisk populist, og han får folket med seg. Eller som Samuelsbøkene seier det: Han stal hjarta til israelittane. 

David må flykta. I det avgjerande slaget går det likevel ikkje Absalom sin veg. Han flyktar inn i skogen på muldyret sitt, viklar seg inn i greina på eit eiketre og blir hengande etter hovudet. David har gitt ordre om at mennene hans skal fara varsamt med Absalom. Men den mektige og eigenmektige hærføraren hans Joab får likevel Absalom drepen.

Og David sørgjer og ropar ut si klage. At opprøret er slått ned, kjem i bakgrunnen for at han har mista den opprørske sonen sin, den bortkomne sonen som ikkje vende heim. David er glad i han og sørgjer. 

Kongen har òg andre søner som gjev han sorg på ulike måtar. David ligg på jorda, fastar og gret i håp om at den førstefødde sonen han har fått med Batseba, må få leva. Guten døyr etter sju dagar. Ein annan av davidssønene, Amnon, valdtek si eiga søster Tamar, og David blir "brennande harm". Likevel sørgjer han når Amnon seinare blir drepen.

Når David er vorten gammal, får sonen Adonja høge tankar og vil gjera seg sjølv til den nye kongen. "Far hans hadde aldri snakka han til rette", forklarar forfattaren av Første Kongebok. David blir ikkje framstilt som feilfri. Vi i vår tid er sikkert i stand til å finna endå fleire manglar ved han. David var faktisk òg i stand til sjølv å sjå eigne feil.

Så prøver eg å la den verste krigføringa liggja - det er lite vi kan gjera med det no, det er 3000 år sidan - og dveler heller ved alt det andre. Den raudleitte gjetarguten, ungdommen som gjekk imot Goliat, tenaren som tok vare på respekten for ein konge som ville drepa han, faren som elska alle borna sine, den djupe venskapen og viljen til å lytta til Gud og ta imot tilrettevising frå menneske. Eller som sonen Salomo sa det: David hadde "eit hjarta som var ærleg". Derfor glitrar det av David.