Kule ord (102): olsokbål

Heilag-Olav fell i slaget på Stiklestad (Måleri av Peter Nicolai
Arbo, henta frå Wikimedia Commons).

29. juli er det olsok, minnedagen for Olav den Heilage. Helgekongen som fall i slaget på Stiklestad i 1030, har fått æra for å kristna landet vårt. Det er sjølvsagt ei forenkling, og vel så det. Uansett har mange folkelege forestillingar og skikkar frå gammalt av vore knytte til olsokfeiringa. 

Ein av skikkane er olsokbålet. Tradisjonen med bål olsokaftan går langt tilbake, men var tydelegvis forsvunnen mange stader då det vart gjort forsøk på å få fyr på olsokfeiringa igjen seint på 1800- og utover på 1900-talet. 

Frå min eigen barndom på 1970-talet hugsar eg vi hadde olsokbål bortanfor hytta vår i Austrheim. No er det lenge sidan det vart kveikt eld på den bålhaugen. Sauene beitar ikkje lenger i marka, og vegetasjonen har breidd seg ut over det gamle bålberget.

Eg tvilar på at det er så mange olsokbål rundt om i landet vårt i dag. Skikken har nok vore på retur i mange år.

Kvifor var båltenning ein olsok-tradisjon? Det kan vera mange grunnar til det, og bålet er òg eit viktig innslag i jonsokfeiringa litt tidlegare på sommaren. Bålet eller grua er eit naturleg samlingspunkt når det kveldar. Men kan det, og dette er rein spekulasjon frå mi side, ha spela ei rolle at det var skikk å brenna bål når ein konge var død i det gamle Israel, slik Krønikebøkene i Bibelen fortel? Om gudsfolket i den gamle kongetida æra sine døde kongar slik, var det kanskje ikkje urimeleg om eit kristna folk gjorde det same for "Noregs evige konge".

Til slutt skal eg ta med eit par små glimt av olsokbål i første halvdelen av 1900-talet. Dei er svært ulike, og dei er henta frå avisa Dagen, som dekka både Vestlandet og norsk kristenliv med iver.

Olsokkvelden i 1928 drukna ni menneske i ein småbåt på fjorden i Luster i Sogn. Den tragiske ulukka stod i grell kontrast til den idylliske kvelden, slik ein innsendar til avisa skildra det: "Fjorden var spegelklaar. Olsokbåli lyste etter strendene den kyrre kveld". (Dagen, 2. august 1928)

I 1946 hadde avisa ein samtale med lekmannshovdingen Ludvig Hope frå Masfjorden. Den ruvande leiaren i Kinamisjonen hadde site i fangenskap på Grini saman med professor Ole Hallesby under krigen. Biskop Berggrav hadde òg vore internert. Dei tre var sentrale menn i den norske kyrkjeleiinga under krigen. No var Hope fri mann og skulle til sommarhytta si på Lesjaskogen og kvila: "Men om ikkje før, så til Olsok lyt han nok på talerstolen. For då har han kalla saman til storstemna på Lesjaskogen, og der skal gamle og vel kjende Grini-karar møtast: Hope, som er vert, biskop Berggrav, professor Hallesby o.fl. Det vert nok eit undarleg møte - etter som Hope fortel i ei samrøda med ein av Dagens medarbeidarar - - med olsokbål og kaffikoking ned-med vatnet, - slikt som høyrer sommar og ungdomen til." (Dagen, 14. juni 1946)

Krønikebøkene, ei bokmelding

Josjabat og mannen hennar gøymer
kongssonen Joasj unna bestemora  Atalja
(Illustrasjon: François-Édouard PICOT, frå
Wikimedia Commons)

Eplet fell ikkje langt frå stammen. Om det finst eit ordtak som passar dårleg på Krønikebøkene, så er det dette.

Første og Andre Krønikebok handlar om israelsfolket i den historiske perioden frå dei første kongane Saul og David og fram til dei to rika Israel og Juda går under. Bøkene fortel om krigar, framgang og velsigning, fråfall og undergang, regionale stormakter og eksil. Mykje av det bøkene omtalar, finn vi òg i Samuelsbøkene og Kongebøkene i Bibelen. Forteljinga er strukturert kring rekkjefølgja av kongar. Men profeten er sjeldan langt unna. Han er Guds utstrekte arm til folket og ofte ein stein i kongens sko. 

ORDTAKSKRITIKK. Dette er ein liten omveg til poenget, men det får så vera. I Bibelen blir det i to av profetbøkene teke eit oppgjer med eitt og same ordtaket: "Fedrane åt sure druer, og borna fekk dårlege tenner". Både Esekiel og Jeremia går på vegner av Gud i rette med dette ordtaket. Kvart menneske står ansvarleg framfor Gud for sitt eige liv, ikkje for det far hans eller son hans har gjort.

Naturleg nok har ikkje vi her oppe i nord eit tradisjonelt ordtak om sure druer. Derimot finst det eitt om eplet som ikkje fell langt frå stammen. Tanken er at vi ikkje blir så ulike foreldra våre. Vi ser ut litt som dei, og vi oppførerer oss litt som dei. Forteljinga om kongane i Israel og Juda er ei påminning om at slik er det ikkje alltid - ikkje når det gjeld kva ein trur og kva standard ein har for rett og gale. Her skiftar det frå ein generasjon til neste. Ein konge som gjorde godt, blir gjerne følgd av ein som gjorde "det som vondt var i Herrens augo" og omvendt. Denne pendelsvinginga formar forteljinga om kongane i Krønikebøkene. Av og til snur ein og same mannen om og vel ein annan veg på slutten av kongstida si.

Her kjem ein kort, og sjølvsagt svært selektiv presentasjon av kongane i Juda-riket frå kong Asa rundt år 900 f.Kr. og fram til riket går under tre hundre år seinare.

ASA mellom Gud og militæralliansar. Han gjorde det som godt og rett var i Herrens augo og fjerna framand gudsdyrking frå landet. Under Asa hadde riket fred i fleire år, men etter ei tid kom det ein stor fiendehær mot landet. Asa bad til Gud og minna han om at "berre du kan hjelpa i kampen mellom den som er sterk og den som er svak". Då kongen i søsterriket Israel seinare bygde opp festningsverk mot Juda-riket, søkte Asa hjelp frå aramearkongen i Damaskus. Profeten Hanani refsa han fordi han hadde søkt hjelp frå aramearkongen og ikkje frå Gud. Kongen vart sint og kasta profeten i arresten. Kongen får ei meir negativ vurdering på slutten av livet sitt. 

JOSJAFAT folkeoppdragaren. Josjafat følgde far sin Asa som konge. Nyekongen sette i gang eit stort undervisningsprogram der han sende stormenn, levittar og prestar rundt for å undervisa folket i alle Juda-byane med Herrens lovbok i hand. Josafat knytte slektsband med den dårlege Israels-kongen Ahab og vart trekt inn i eit slag mot aramearkongen. Ahab fall, Josjafat slapp unna. Josjafat fekk folket sitt til å venda tilbake til Gud. Han bygde ut rettsapparatet i landet og formana dommarane: "Pass på kva de gjer, for hos Herren vår Gud finst det ingen urett. Han gjer ikkje skil på folk og lèt seg ikkje kjøpa". 

JORAM den bållause. Då han hadde sikra seg makta, drap Joram alle brørne sine med sverd, og han gjorde det som vondt var i Herrens augo. Der Josjafat hadde vendt folket til Gud, førte Joram dei bort frå Guds veg. Filistarane og arabarane vende seg mot Joram og slo han, og til slutt døydde han av ein forferdeleg tarmsjukdom. "Så gjekk han bort, og ingen sakna han", slår kronikøren fast. Han vart ikkje gravlagt i kongegravene. Krønikebøkene skriv òg at folket ikkje kveikte noko bål til ære for han, slik dei hadde gjort for fedrane hans. Då kong Asa døydde, hadde folket tent "eit veldig bål til ære for han". Det er interessant dette med bålbrenning som markering av at kongen er død. Snart er det olsok, og mange stader i landet vårt har det vore vanleg å brenna bål for å minnast helgenkongen Olav Haraldsson. 

AHASJA som lytta til dårlege råd. Son til Joram styrte berre eitt år. Dårlege rådgjevarar vart banen for Ahasja. Fremst mellom dei dårlege rådgjevarane var mor hans, Atalja, som rådde han til å gjera urett. Bibelen er ei realistisk boksamling, og vondskapen kjem både i bukse og skjørt. Då Ahasja var død, tok mor hans til å rydda ut heile kongsætta i Juda. 

ATALJA styrte deretter landet i ein seksårsperiode. Ho sikra seg eit dårleg ettermæle, slik det går fram av omtalane av Ahasja og Joasj.

JOASJ den utakknemlege. Eitt av barneborna til Atalja slapp likevel unna då kongssønene skulle drepast. Josjabat, søster til kong Ahasja, berga unna vesle Joasj, og ho og mannen hennar, presten Jojada, gøymde guten i Guds hus. Etter seks år tok presten mot til seg, opprørsfana vart reist, Atalja drepen og Joasj gjort til konge. Nyekongen var då berre sju år gammal, og han kom til å styra Juda-riket i førti år.

Det kunne gått bra med Joasj, kan det sjå ut til, han "gjorde det som rett var i Herrens auge, så lenge presten Jojada levde". Men då den mektige presten døydde, fekk Joasj nye rådgjevarar og dei tok til å dyrka framande gudar. Som så ofte, sende Herren dei profetar for å åtvara og føra dei fråfalne tilbake til seg. Ein av desse var Sakarja, son til presten Jojada, som stod fram og profeterte: "De har forlate Herren, difor forlèt han dykk". Då fekk kongen steina den brysame kritikaren. Gløymt var alt det gode far og mor til Sakarja hadde gjort mot Joasj. "Må Herren sjå og gjengjelda dette!", ropte Sakarja like før han døydde under steinane. Aramearane kom så og herja landet, og hans eigne tenarar tok livet av Kong Joasj. 

Det er er lett å sympatisera med Sakarja og ropet hans om at Gud måtte yta han rettferd. På same tid glir tankane vidare til Det nye testamentet, og til steininga av Stefanus. Dei siste orda til denne første kristne martyren var: "Herre, tilrekna dei ikkje denne synda!". Det var som eit ekko av orda frå ein annan mann, ikkje lenge før: "Far, tilgjev dei, for dei veit ikkje kva dei gjer". Slik var Jesu ord frå krossen.

AMASJA den fråfalne. Amasja, som av Joasj, byrja bra slik som faren, men enda med å dyrka framandse gudar og avvisa åtvaringa frå profeten som vart sendt til han.

USSIA med hjarta for jorda. Ussia har ei utvikling som minner om faren og farfaren. Først følgde han Guds veg. Han kriga mot grannefolka, slik kongane stort sett gjorde, og hadde lukke med seg. Han bygde tårn, utvikla nye og sinnrike krigsmaskiner, hogg ut brønnar i ørkenen og dreiv det stort med både buskap og dyrking av jorda. Han hadde hjarta for jorda, som det så fint står. "Men då han hadde fått stor makt, vart hjartet øydelagt av hovmot", slår krønikebøkene fast. Ussia vart ramma av ein hudsjukdom og måtte bu for seg sjølv.

JOTAM den gjennomsnittleg fromme. Jotam var ein konge som gjorde det som rett var i Herrens augo, sjølv om folket heldt fram med å "gjera det som vondt var". Jotam bygde, og han kriga litt. Stø kurs, med andre ord. Så gjekk han til kvile hjå fedrane sine. 

AHAS avgudsdyrkaren. Ahas valde ein heilt annan veg enn faren. Han laga avgudsbilete og dreiv med barneofring. Han tapte i krig mot både aramearane, edomittane, filistarane og broderfolket Israel. Profeten Oded er den mest interessante personen i forteljinga om kong Ahas. Etter at Judariket hadde tapt i krig mot Israelsriket tok israelittane ein stor flokk familiar som fangar tilbake til Israel. Då sette profeten foten ned på vegner av Gud, og israelittane lydde han og slapp fangane fri: "Dei kledde alle som var nakne, med klede frå byttet. Dei gav dei både klede og skor, mat og drikke og salva dei. Alle som hadde vondt for å gå, sette dei opp på esel og førte dei til landsmennene deira i Jeriko, Palme-byen". 

HISKIA reformatoren. Hiskia opna dørene til Herrens hus, reinsa det og fekk sett det i stand. Tempelet vart fylt av ofringar, lovsong og musikkinstrument. Fråfallet under faren Ahas var reversert. Kongen og stormennene sende ut ilbod i Juda og Israel og bad folket venda om til Gud og feira påske. Folk lo og håna utsendingar. Andre lytta og kom til den store påskefeiringa i Jerusalem. Krønikebøkene skildrar ei stor vekkingsbølgje over landet, initiert frå kongen på toppen av samfunnet. Kong Hiskias tid var prega av reformar, atterreising og nyorganisering. Kong Sanheribs forsøk på å leggja under seg Juda får stor plass i omtalen av kong Hiskia. Bystaten Assur hadde vorte ei regional stormakt. Ingen gudar hadde kunna berga andre folkeslag frå krigarane hans, minna assyrarkongen om: "Korleis kan då dykkar gud berga dykk frå mi hand?" Men Hiskia stod han av, og Herren berga Juda-riket. Hiskia er ein av heltane i Krønikebøkene, men ingen er perfekte. Andre Krønikebok fortel om ein episode der han var utakknemleg og hovmodig, før han audmjuka seg.

MANASSE som vende om. Manasse var berre tolv år gammal då han tok over, og må ha vore heilt avhengig av rådgjevarar dei første åra. Han følgde ikkje i fotefara til faren Hiskia. Tvert om minner han meg om teikneseriestripa der ein munk listar opp alle dødssyndene for Hårek - som lyttar interessert, og til slutt spør om det finst nokon bonus om ein har fått med seg alle. Teksten fortel at vondskapen til Manasse gjorde Gud rasande. Kongen vart fanga av assyrarane og ført bort til Babel. Då vende han om: "Gud høyrde ropet hans om nåde og førte han tilbake til Jerusalem og kongeriket hans. Då skjøna Manasse at det er Herren som er Gud". 

AMON, Manasse utan omvending. Han gjorde som faren gjorde den første delen av styringstida si, og vart drepen av sine eigne etter eit par år på kongsstolen. 

JOSJIA den nye reformatoren. Josjia vart konge som åtteåring og styrte trettiein år. Krønikebøkene fortel at han følgde same vegane som kong David, sjølve gullstandaren mellom kongane i Israel. Ei viktig hending var bokrullen med Herrens lov som vart funnen av presten Hilkia og lesen opp for kongen. Josjia reiv kleda sine då han skjøna spriket mellom Guds lov og korleis folket hadde levd. I forteljinga søkte kongen råd hjå profetkvinna Hulda. Det er ikkje så ofte vi les om dei, men det fanst altså kvinnelege profetar. Josjia rydda ut avgudsdyrkinga i landet, fekk skikk på tempeltenesta og folket feira påske på ny. Men, typisk nok for bibelforteljingane, sjølv Guds store tenarar gjorde feil. Josjia døydde som følgje av at han rota seg bort i ein krig han burde halde seg unna (mot Egypt). Teksten reiser likevel eit mektig minnesmerke om kong Josjia "og den trufaste kjærleiken han viste, i samsvar med det som står skrive i Herrens lov". 

JOAHAS, fange i Egypt. Joahas son til Josjia fekk berre tre månader på kongsstolen før kongen i Egypt avsette han og førte han til Egypt. 

JOJAKIM, fange i Babel. Egyptarkongen gjorde Eljakim, som var bror til Joahas, til konge, og endra samstundes namnet hans til Jojakim. Jojakim gjorde det som vondt var i Herrens augo, og kong Nebukadnesar førte han som fange til Babel.

JOJAKIN, som far så son. Han var son av Jojakim, gjorde det som vondt var i Herrens augo og vart etter kort tid ført som fange til Babel. 

SIDKIA den siste. Nebukadnesar gjorde så Sidkia til konge. Judariket hadde endt opp som ein kasteball i hendene på sterkare nabobrike. Sidkia gjorde òg det som vondt var i Herrens augo. I tillegg gjorde han opprør mot Nebukadnesar, som knuser oppreisten. For Krønikebøkene er likevel Gud viktigare enn dei regionale stormaktene. I siste kapitlet blir heile kongetida i Israel og Juda oppsummert i lys av Guds ønske om at folket skulle venda seg til han, ei forventning han formidla gjennom profetane:

"Herren, deira fedrars Gud, sende bod til dei seint og tidleg gjennom bodberarane sine, for han ville skåna folket sitt og bustaden sin. Men dei hånte Guds sendebod, spotta orda hans og heldt profetane hans for narr, heilt til Herrens harme mot folket sitt vart så stor at det ikkje meir fanst råd".

No hadde både Israelsriket og Judariket gått under. Folket i Juda var ført bort til Babel. Likevel endar 2. Krønikebok med ei von. Eit nytt rike, Persarriket med kong Kyros, kjem med forandring.

Eit halvt liv, og vel så det

Forfattaren Per Sivle
(foto: Mittet & Co. AS,
frå Wikimedia Commons).

Dei mjuke ord frå mor sin song ved vogga, og vesle lerka med sin gladaste song. Per Sivle skreiv om dette, men i hans eige liv drukna dei varme og glade tonane til slutt i ein mørkare melodi. 

Per Sivle døydde i 1904, då var han 47 år gammal. Han hadde skrive forteljingar, humoristiske "stubbar" og arbeidarromanen Streik. Som redaktør av Kristianiaposten og Buskeruds Amtstidende skreiv han artiklar og innlegg om dagsaktuelle spørsmål. Ikkje minst forfatta han dikt. "Den fyrste song eg høyra fekk" er ein kjær del av den felles norske songarven. Mange har òg sunge med i den glade visa om "vesle lerka".

PÅ LIVSENS HAV. Sivle har ingen tekstar i den salmeboka som i dag er brukt i Den norske kyrkja, men i Nynorsk salmebok fekk han i si tid skotuppen innom med ein salme som står under Bot- og bededag:

Eg stemner fram på livsens hav,

det er som på ei opi grav,

med stormens velde frodar;

mitt segl er rive, styret fast,

og riggen fallen, knekt mi mast,

og land eg ikkje skodar.

Og slik held det fram. Det er veike vona mot dei knusande kreftene. Salmen er eit ope spørsmål om kven som vil vinna til sist. Men vona er der. 

DEN EINE SOM LEVDE. Vesle Per fekk ein vanskeleg start i livet. Mor hans var tenestejenta Susanna, faren var hestehandlaren Eirik. Sivle vart til før dei to var gifte. I Eit halvt liv - ein biografi om Per Sivle (Oslo, 2007) fortel forfattaren om korleis broren henta Susanna frå Stalheim til Flåm då ho skulle føda. Foreldra hennar ville ikkje ta imot henne, men ei tante og ein onkel ville. Det var på vinterstid, og ferda gjekk over isen på fjordarmane i Sogn. På denne turen prøvde den fortvila Susanna å gjera det slutt med å kasta seg i ei open råk i isen. Broren berga henne, og med henne vesle Per som ho bar i magen. 

Skjønt, fleire måtte hjelpa til. Det vart tvillingfødsel, og det såg ut til at ingen av dei to gutane ville greia seg, men jordmora klarte å kjempa liv i den eine. Det var vesle Per. Forteljinga om mor hans, Susanna, er sterk og gripande. Etter fødselen vart ho gift med Eirik. Innanfor ein periode på berre to og eit halvt år hadde Susanna tre tvillingfødslar. Alle seks borna var gutar. Per var den einaste av dei som levde opp. 

Då Susanna døydde, var Per berre to og eit halvt år. Heile livet insisterte han på at han likevel var i stand til å hugsa mor si. Som vaksen skreiv han om det han mintest frå dødsdagen, og at han hadde sett det blåaktige nålyset, som varsla død. 

Livet hans vart sjølvsagt dramatisk endra etter at mora døydde. Faren var hestehandlar og dermed på reisefot. Sivle budde resten av oppveksten sin i tre ulike fosterheimar. Mange år seinare, ikkje lenge før Sivle sjølv gjekk bort, skreiv han diktet "Gøym meg, Mor!":

Og Menniskja vankar so vida ikring,

og kvar ho so gjeng, ja, so gjeng ho i Ring.

Og naar ho so eingong fyr Aalvor vert trøyt,

og alting er freista, og alting er nøytt,

so ligg ho og maular og veit inkje meir

enn berre ei Længting som Fugl til sit Reir:

"Mor, Mor, gøym meg, Jord!"

BOKA OM SIVLE. No bør det skytast inn at dette ikkje berre er ein artikkel om Per Sivle, det er ei bokmelding av Eit halvt liv - ein biografi om Per Sivle av Alfred Fidjestøl. Kanskje det er litt seint å melda ei bok som kom ut i 2007. Men eg synest det gjev meir meining å melda ei interessant gammal eller halvgammal bok enn ei uinteressant ny.

Fidjestøl har skrive ein glimrande biografi om Sivle. Vi får innblikk i eit vanskeleg liv, og vi møter ei tid som var svært ulik vår tid, men der samstunds mykje av det vi tek for gitt, vart forma. Boka kjem nær nok til å vekkja medkjensla med Sivle. Ho trekkjer seg samstundes respektfullt unna, slik at vi får eit eit større overblikk. Vi ser ikkje berre Sivle, vi ser òg dei ikring han og litt av deira perspektiv. 

Det er tydeleg at det finst eit stort og variert kjeldemateriale, og filosofen og journalisten Fidjestøl handterer materialet som ein god historikar. 

PÅ SKULEVEG.  Ein kan undra seg over kva Sivle ville vore utan skulane og utdanninga. No vart det aldri noka høgare universitetsutdanning på han. Han måtte avbryta den. Evnene var der, men helsa ville ikkje. Det er uansett slåande kor viktig utdanninga var i livet til den evnerike bygdeguten. 

Faren kjøpte bøker til Per, mellom anna om norsk historie. I den fosterheimen der han budde lengst, hjå haugianarparet Brytteva og Bottolv Brekke, vart han òg kjend med sonen i huset, Olav. Dei første skuleåra gjekk Per på omgangsskule, der elevane møtte til undervisning i stovene på ulike gardar. No var det temmeleg ymse med skulestellet i denne tida, og Fidjestøl refererer til frustrasjonane frå ein av omgangsskulelærarane i Vossetraktene. Han skulte på ein gard der det nyss var kome både ein baby og ein grisunge: 

"Husmori gjekk som vanleg ut og inn, og rett som det var, skreik baade barnet og grisungen av alle livsens krefter, medan ho som skulde sjaa til deim var ute. Eg laut difor ofte baade vogga og stella med grisen samstundes som eg skulde undervisa borni".

Kva klagar dei etter, lærarane i vår tid.

I omgangsskulen hadde Per forsterbroren Olav Brekke som lærar, og han ser ut til å ha vore ein god hjelpar for den gløgge ungguten. I 1872 hamna Per på folkehøgskulen i Sogndal. Skulen vart styrt av Jakob Sverdrup, som seinare skulle bli kyrkjeminister i regjeringa til onkelen Johan Sverdrup, og etter kvart eit ynda hatobjekt for den radikale delen av den store venstre-alliansen. 

Per drog til hovudstaden Kristiania for å studera, som så mange andre glupe bondegutar, men helsa sette etter kvart ein stoppar for planane. 

Gjennom utdanningsåra i Sogndal og Kristiania vart han kjent med mange som  spela viktige roller i samtida og ettertida. Den seinare biskopen Bernt Støylen var ein av dei. Støylen introduserte dessutan Sivle for Anders Hovden, presten og salmediktaren som vart ein trufast ven og våpendragar for Sivle gjennom livet. Den seinare indremisjonshovdingen Andreas Lavik, og bror hans Johannes, vart han kjend med i Sogndal. Lavik gav ut den tidlege diktsamlinga Digte, pietistiske dikt som Sivle seinare tok avstand frå. Vossingen Johan Seckmann Fleischer var ein annan av Kristiania-venene. Fleischer var modell for hovudpersonen i Hans Jægers Fra Kristiania-bohêmen og levde eit dandy-liv fram til han skaut seg. I hovudstaden møtte Sivle Ivar Aasen og eventyrsamlarane Peter Chr. Asbjørnsen. Mange fleire kontaktar og vener kan nemnast. Norge var eit lite land, endå meir då enn no. 

Tida i Danmark på Askov Højskole var òg viktig. Askov var ei høgborg for den danske grundtvigianismen, og der møte Sivle henne som skulle bli kona hans, skispreiardottera Wenche Nilsen frå Bergen. Utdanninga dreiv Sivle til nye stader. Det gav den halvt foreldrelause bondeguten med eit vanskeleg forhold til faren nye vener, nye tankar og nye nettverk.

EIT POLARISERT NORGE. Dei som synest den offentlege samtalen i vår tid er for polarisert, burde teke ein snartur tilbake til Norge på slutten av 1800-talet. Midt på 1880-talet hadde den breie venstrealliansen vunne gjennom med prinsippet om parlamentarisme. Makta skulle liggja i Stortinget, og regjeringa skulle basera seg på tillit i Stortinget. Men deretter sprakk den breie politiske alliansen. Det moderate venstre hadde sin bastion på Vest- og Sørlandet, og vart støtta oppe av den kristne lekmannsrørsla. Etter kvart var det denne gruppa i Stortinget helten frå kampen om parlamentarismen, Johan Sverdrup, baserte seg på. Brorsonen Jakob var med som kyrkjeminister. Det reine venstre vart etter kvart den dominerande etterkomaren etter den breie alliansen. Til tider var det ein kulturkrig mellom moderate og reine, sjølv om grenselinene ikkje alltid var like klare. Det tredje partiet, Høgre, var eit meir stabilt element. Nye politiske saker kom etter kvart i framgrunnen, slik som spørsmålet om utviding av røysteretten, arbeidarane sine kår og unionen med Sverige. 

Frontane var kvasse. Dette var tida for dei store folkemøta, folkerørslene braut seg fram, dei store kulturpersonlegdomane (som Bjørnstjerne Bjørnson) stod på pidestall - og ikkje minst voks det fram ein stor flora av aviser med eit glødande politisk engasjement. Pride-marsjar var dei forskåna for i dei dagane, men hovudstaden opplevde konkurrerande 17.-maitog med klar politisk bodskap. Per Sivle vart kalla til redaktør for Kristianiaposten, ei regjeringstrugen og moderat avis som støtta sverdrupane. Dermed vart diktaren frå Vossestrand ei skyteskive for Reine Venstre sine mange agitatorar.

TO UTGÅVER AV SAME MANNEN? Sivle kunne skriva og setja på trykk radikale dikt i Kristianiaposten. Men som redaktør forsvara han samstundes ei moderat og varsam linje i politikken. Det resulterte i avispolemikk og æreskjelling. Ein av kritikarane snakka om "Hr. Sivles to Bevidstheder" og meinte dikta uttrykte Sivle sine inste tankar, medan han som avisredaktør agiterte for det han var betalt for. Så kanskje var redaktørjobben, med det tiløyrande forsvaret av sverdruplinja, noko han gjorde for å skaffa eit levebrød til seg og ektefellen Wenche? 

Sjølv protesterte Sivle mot påstandane om at han ikkje meinte det han målbar som redaktør. 

Fleire av dei som prega han i dei tidlege åra, vart moderate venstremenn. Sett i lys av det Sivle skreiv i åra etter redaktørtida, meiner Fidjestøl at han gjekk gjennom ei reell politisk radikalisering etter kvart. Sivle var i så fall ikkje den einaste. Det låg i tida. Eit anna døme er den pietistiske ungdomsvenen Andreas Lavik, som vart politisk radikalisert rundt 1890, medan Sivle framleis slåss for den moderate linja på redaktørplass i Kristianiaposten. 

Fidjestøl ser likevel ikkje seinare radikalisering som heile forklaringa. Han konkluderer med at det må ha vore "eit reelt avvik mellom det Per Sivle skreiv i Kristianiaposten, og den politiske lina han eigentleg stod for" (s. 322). Sivle-biografen ser likevel ikkje dette som hykleri, men forklarar det med den sterke vekta personleg lojalitet hadde for Sivle. Han "sette lojaliteten til Johan Sverdrup høgare enn lojaliteten til Sverdrups politiske prosjekt". 

På den måten bergar Fidjestøl Sivle sitt ettermæle som redaktør, på sett og vis. Sivle hadde inst inne meir av dei radikale haldningane, dei haldningane som den norske historieforteljinga i ettertid har kanonisert. Og personleg truskap og lojalitet er jo ikkje dei dårlegaste eigenskapane eit menneske kan ha. Her kan ein sjølvsagt lura på om biografen endar på ei for Sivle-venleg tolking, men eg synest drøftinga i boka argumenterer godt for konklusjonen. 

No er det heller ikkje som redaktør Sivle har levd vidare i ettertida, og det var heller ikkje politisk polemikar han først og fremst var. Det var poet og forfattar han ville vera. Sjølvsagt var det ikkje tette veggar mellom politikk og poesi heller. Dei nasjonale dikta han skreiv var del av ei mektig og brei bølgje som gjekk over landet desse åra - kall det fedrelandskjærleik, eller kall det nasjonalisme. Her passa Sivle inn, og han vart ein nasjonal skald. 

SISTE MOTBAKKEN. Men han skreiv òg om andre ting. Dikta kunne vera sterke og personlege. Den gode tida på Askov i Danmark hadde han skrive at "Livet, det er daa det likaste, lel". Hausten 1890 skreiv han eit isnande sjølvmords-dikt: "Dødsdom er falden og ei appelleret, Dommen just nu exekveret".

Sivle hadde eit vanskeleg liv, det skjønar vi godt av biografien. Det gjekk nedover med han etter kvart. Sjukdom, alkohol og pengesorger gjorde livet tungt. Diktaråra var i fer med å tørka ut. Han sleit med å syta for sin eigen vesle familie økonomisk og levde i lange periodar borte frå kona og dottera. 

I september 1904 tok han sitt eige liv i hovudstaden Kristiania. Han etterlet seg den trufaste og engasjerte kona Wenche og dottera Sussi. 

Tittelen på boka vekkjer ettertanke: Eit halvt liv. For eit liv er no det det er, og det er levd så mangslags liv. Eg skjønar tanken bak tittelen, det gjer forfattaren greie for, og det er ei treffande formulering. Likevel smakar det ikkje heilt godt å gjera menneskeliv om til brøk.

Biografien om Per Sivle er det i alle fall ikkje noko halvt over, det er eit heilstøypt arbeid.

Kraftlause kulturminne

Godt gøymde kvernhus nedanfor
Salhusvegen (foto: Arve Kjell Uthaug)

Dette er femte artikkelen om Åstataket og området rundt. Den første handla om turstiane, den andre om Klantersteinen, den tredje om ein litterær fisketur, den fjerde om Salhus. 

Over dei to gamle kvernhusa spenner dei moderne kraftlinjene seg parallelt med Ulsetelva nedanfor. Leidningane heng der mellom metallmastene sine som tjukke strekar under konklusjonen om at bygningane i villnisset nedanfor ingen nytte lenger har.

GØYMT. Kvernhusa ligg langs Salhusvegen, der Ulsetelva renn frå Ulsetstemma og nedover mot Midtbygda i Åsane. Frå bilane som susar forbi, kan ein ikkje sjå steinkonstruksjonane nede i den tilgrodde dalbotnen. Men dei ligg der, og murane har halde seg godt trass i at vegfyllinga ovanfor pressar seg tett inntil, og sjølv om bygningane neppe har konsumert ei einaste krone over dei offentlege kulturbudsjetta.

Først ligg det ei steindemning på tvers av elva med eit kvernhus nokre meter nedanfor. Så kjem det ei demning til og eit nytt kvernhus. Følgjer ein elva vidare nedstraums dukkar det etter kvart opp ei ny demning, men denne er ikkje - i alle fall ikkje i dag - følgd av eit nytt kvernhus.

Kvernsteinar fann eg ikkje, men eg hadde heller ikkje med spett og grapse til å leita med. 

BRUA. Den vesle elva renn roleg vidare ned i ein dal som vidar seg ut. Markene her må i si tid ha gitt mykje godt gras til gardsdrifta. Så, litt lenger nede, renn elva under den nyvølte Saurås bru. Sherpaar frå Nepal har vore i sving for å sikra at denne vesle brua i Åsane skal vera både presentabel og berekraftig inn i framtida. 

På sørsida av Sauråsbrua ligg Ulset-garden der Ulset Sykehjem no ruvar, og der senterområdet med sitt vrimmel av butikkar ligg like bak åsen. Den trondheimske postvegen går over brua og vidare opp til Åsane gamle kyrkje på Saurås. Kyrkja vart tent på og brann ned til grunnen natt til julaftan 1992, men vart bygd opp att. Den stadig veksande kyrkjegarden nedanfor vitnar om at det ikkje berre er alt omkring oss som forandrar seg. Ein dag skal heller ikkje vi trakka rundt her lenger.

Saurås bru er sett i stand med hjelp av sherpaar frå Nepal
(foto: Arve Kjell Uthaug)

Sigmund Bødal i Statens vegvesen opplyser til Kokeluren at allereie før postvegen kom, var det ein eldre veg frå mellomalderen her. Dei større steinane ein ser midt i vegen frå Sauråsbrua og opp mot kyrkja, vart lagt der slik at hestane kunna klatra oppover.

Saurås bru er fin den. Men ein gong var det ei anna bru ikkje langt unna - Håbrua. Om denne brua hadde fått stå, hadde ho vore det flottaste kulturminnet i heile Åsane. Eit imponerande byggverk i stein med fem brukar. Men framsteget tok henne, og i 1959 vart ho sprengt bort.

FRAMTIDA. Det som ligg i grus, det ligg i grus. Saurås bru er heldigvis teken vare på. Kvernhusa lenger oppe langs Ulsetelva er der framleis, dei òg. Men dei treng nok litt omsorg om dei skal vera der for nye generasjonar.

Kule ord (101): nebb, nyre, ørn, sukk, syn og synagoge

(foto: Arve Kjell Uthaug)

Kva har desse seks orda til felles, bortsett frå at dei er norske substantiv?

Svaret er at dei alle har gjennomgått bibelske kjønnsskifte. Men berre bytte av språkleg kjønn, naturlegvis.

I utgangspunktet finst det ein heil del ord som kan ha ulikt kjønn i ulike målføre. Stundom kan det òg variera litt mellom ulike brukarar av same dialekt. Skriftspråket speglar dette i ein heil del tilfelle, og det finst derfor grupper av ord der det er valfritt om ein vel det eine eller det andre kjønnet. Faktisk finst det òg nokre få ord der ein kan velja mellom alle tre - både hokjønn, hankjønn og inkjekjønn. Greip er eit slikt ord. Det kan skrivast ei greip, ein greip eller eit greip. 

Desse trekjønna "greip-orda" er likevel ei lita og svært eksklusiv gruppe. Langt større er gruppene av ord der ein kan velja mellom to kjønn.

Men tilbake til dei seks orda som har skifta kjønn i det nynorske bibelspråket. Kanskje det finst fleire, men dette er dei eg har kome over så langt. Grunnlaget for samanlikninga er Bibelselskapet sine tre nynorsk-omsetjingar: 1938, 1978/85 og 2011/2024. I tillegg har eg jamført med den såkalla fyrebilsbibelen, som er den første heile bibelomsetjinga på nynorsk, utgitt av Studentmållaget i Oslo i 1921, og altså før Bibelselskapet kom på bana (eller banen). Når det gjeld dei seks orda mine, er det ingen skilnad i kjønn mellom omsetjinga frå 1938 og fyrebilsbibelen som kom nokre år tidlegare.

Men så til dei konkrete kjønnsskifta. Alle desse orda har valfritt kjønn i dagens rettskriving, men Bibelselskapet har altså valt eit anna alternativ i seinare utgåver enn i dei første nynorske bibelomsetjingane.

Ordet syn har gått frå hokjønn til inkjekjønn, ørn frå hankjønn til hokjønn og synagoge frå hokjønn til hankjønn. Dei to første endringane kom i 1978/85-omsetjinga, den siste kom i 2011.

Ordet nyre var inkjekjønn i dei to eldste omsetjingane, men har vore hokjønn frå 1978/85 av. Det hadde dessutan eit litt uvanleg bøyingsmønster, som ikkje lenger er korrekt etter ordboka, men som framleis er gangbar mynt for kroppsdelane auga og hjarta, nemleg o-ending i fleirtal. I 1938-omsetjinga heiter det såleis at Gud er "den som prøver hjarto og nyro, ein rettferdig Gud" (salme 7,10). 

Forresten høyrer vi av og til at nynorsk er vanskeleg fordi det er så forvirrande med alle dei valfrie formene. Når det gjeld ordet nyre, ligg faktisk bokmålet eit hestehovud framfor sidan nyre faktisk har tre valfrie kjønn på bokmål, men berre to på nynorsk.

Så var det dei to siste orda, og dei er faktisk ekstra interessante. I dei eldste omsetjingane kom orda nebb og sukk i hankjønnsform. I dei nyaste omsetjingane dukkar inkjekjønnet opp. Men ikkje heilt konsekvent.

Nebb var hankjønn fram til den siste omsetjinga kom i 2011/2024. I denne nyaste omsetjinga kjem det i Første Mosebok ei due tilbake til Noa med eit oljeblad "i nebbet", men i Jesajaboka var det "ingen som rørte ein veng eller opna nebben og peip" (10,14). 

Med ordet sukk er det hakket meir komplisert. Ved første aukekast ser det ut til at ordet er endra frå hankjønn til inkjekjønn frå og med 1978/85-omsetjinga (Salme 5,2 og 38,10). Men så dukkar det opp tekstar i same omsetjinga der sukk framleis er hankjønn (Jesaja 21,2, Malaki 2,13, Job 3,24, Klagesongane 1,22, Esekiel 2,10, Romarane 8,26). 

Går ein fram til den siste omsetjinga, kan det sjå ut til at inkjekjønn er gjennomført konsekvent. Likevel ikkje heilt, for det er i alle fall to stader der hankjønnssukkane har hengt seg fast: Klagesongane 1,22 og Salme 90,9. Den siste staden heiter det at "åra våre er som ein sukk". 

Så kan sjølvsagt denne vekslinga i kjønn innanfor ei og same omsetjing ha fleire årsaker. Det kan vera gjort med ein klar intensjon, det kan vera gitt rom for ein "språkliberal" variasjon eller det kan rett og slett vera korrekturen som ikkje har fanga opp alle inkonsekvensar. Skulle eg tippa, ville eg nok landa ned på den siste forklaringa for kjønnsvariasjonane for nebb og sukk innanfor ei og same omsetjing. Uansett skal ein vera meir enn tilrådeleg detaljfokusert om ein meiner slike interessante små inkonsekvensar gjer kvaliteten på gode bibelomsetjingar ringare.

Artikkelen baserer seg på søkjefunksjonen på Bibelselskapet si side www.bibel.no/nettbibelen/les/; i tillegg er det nytta papirutgåver av ulike bibelomsetjingar.   

Kule ord (100): stinkla

Når frosten kjem, stinklar overflata på dammane før dei frys til fast og tjukk is. Når det stinklar, får vatnet ei tynn is-hinne, ei skjør skorpe som brest om du berre så vidt er borti med skotuppen. 

Ordet finst ikkje i Nynorskordboka eller Bokmålsordboka, heller ikkje hjå NAOB, men store, stødige Norsk Ordbok har det med. I oppveksten min i Åsane nord for Bergen var det eit heilt kurrant og vanleg ord, trur eg. I alle fall kan eg ikkje hugsa at eg tenkte stinkla var eit rart eller ukjent ord. Men det er nok ikkje vanleg i skrift når berre ei av dei store og utmerka digitale ordbøkene våre har det med.

Ordet kan fint brukast som adjektiv. Som subsantiv fungerer både stinkel og stinkling, synest eg, men her kan det vera eg er på tynn is. 

Forfattaren Alfred Hauge frå Sjernarøy i Ryfylke har med ordet i ein av romanane sine, Vegen til det døde paradiset, der han skriv at "lufta vart som i seinhaustnetter når himmelen skjer i grønt og stjernene skjelv og det stinklar på pyttane".Og i ein oppbyggjeleg artikkel i avisa Dagen i november 1957 skriv Sigurd Rydland om når prestisjen "brest som stinkla is i sola". 

Så er det berre å ønskja seg småkalde seinvinternetter med sol på stinkla småpyttar om morgonen.

Artikkelen det er referert til av Sigrud Rydlands sto i Dagen 2. november 1957. Sitatet frå boka Vegen til det døde paradiset av Alfred Hauge står på side 155 i utgåva som kom på Universitetsforlaget i 1985.

2. Kongebok, ei bokmelding

Denne boka endar ved elvane i Babel.
(Måleri av Gebhard Fugel, frå Wikimedia Commons)

Det endar ikkje godt i den andre og siste kongeboka.

Davids gamle rike er kløyvd i to. No går først nordriket Israel under. Assyrarkongen vinn over riket i nord og fører folket bort til Assur. Så går det nokre generasjonar, og sørriket Juda står for tur. Kong Nebukadnesar frå Babel slår Juda, Jerusalem blir  øydelagd og folket ført bort i fangenskap.

Ved elvane i Babel sat vi og gret

når vi tenkte på Sion.

Vi hengde lyrene

opp i piletrea.

Dei som tok oss til fange, bad oss om song,

dei som bortførte oss, bad om glede:

«Syng ein av Sions songar for oss!»

Korleis kan vi syngja Herrens songar

på framand jord?

Gløymer eg deg, Jerusalem,

så lat mi høgre hand bli gløymd!

Lat tunga klistra seg til ganen

om eg ikkje tenkjer på deg,

om eg ikkje set Jerusalem

høgare enn mi største glede!

EKSIL. Slik blir botnpunktet for folket uttrykt i ei av dei andre bøkene i Bibelen, Salmane. Folket har mista det landet Gud gav dei. Atter ein gong er dei i eksil. Denne gongen er det ikkje ei flukt for å finna berging frå hungersnaud, slik det var den gongen Jakob og etterkomarane hans fekk slå seg ned i Egypt. Denne gongen er det eit mektig rike som har trampa inn over markene og åsane, lagt landet under seg og sendt folket bort med makt. 

No er israelsfolket ein undertrykt og fordriven minioritet. Lagt i hendene på eit mektig naborike, som sikkert der og då syntest uovervinneleg. Slik har det vore med så mange folk opp gjennom historia. Og mange av desse folka har forsvunne.

TRE VANSKELEGE TING. Eg vil tru det særleg er tre ting i Kongebøkene og andre av historiebøkene fremst i Bibelen som provoserer og støyter frå seg ein moderne norsk lesar, anten ho er kristen eller meir sekulær. Det første er drap og krig. Her kan ein innvenda at å fortelja om slikt er å gje ei sannferdig framstilling av historia. For slik har det vore - ofte, lenge og mange stader. Men den andre knytteneven frå tekstane er vanskelegare å ta imot: Fleire gonger er det Gud sjølv som gjev folket sitt ordre om å kjempa desse forferdelege krigane med utrydding og fordriving. Kor liten verdi eit menneskeliv kan sjå ut til å ha mange gonger, endå kvart einaste er skapt i Guds bilete, ifølgje den gamle Boka.

Den tredje provokasjonen er forklaringa vi får i 2. Kongebok av kvifor det går som det går med dette folket. Israel blir framstilt som eit heilt spesielt folk, valt ut for å tena Gud og vera hans eigedom. Men dei vel å dyrka framande gudar i tillegg til Herren Gud og bryr seg ikkje om hans vilje. Herren sender dei profetar for å få dei på rett kjøl. Men det ser ikkje ut til å hjelpa særleg lenge. Så når dommen kjem og folket blir ført i utlegd, er det ei straff for fråfallet. Gudsfolket har vorte så tett integrert med grannefolka at israelittane i stor grad tenkjer, trur, lever og ordnar gudsdyrkinga på same måten som dei. Dei går så langt som å adoptera skikken med barneofring. 

Dei følgde det tomme og enda i det tomme, slår 2. Kongebok fast. Og årsaka til at gudsfolket endar opp som sørgjande ved elvane i Babel, ligg altså i folket sjølv. Denne tankegangen gjennomsyrer heile framstillinga. Særleg kapittel 17 utdjupar fråfallet som forklaring. Perspektivet er ikkje at gudsfolket vart eit tilfeldig offer for ambisjonane til regionale stormakter. Heller ikkje at det vart ramma av meiningslause ting heilt utanfor eigen kontroll. Kongane og folket gjekk sin eigen vonde veg, og Gud dømde dei for det.

Her trengst det ein parantes, ein viktig parantes. Kva om ein overfører denne  tankegangen til å gjelda alt vi og andre menneske møter av vanskelege ting, sjukdom og nederlag i livet? Då legg vi ikkje berre stein til børa, men vi seier ting vi ikkje har grunnlag for i Bibelen. Jau, det kan vera situasjonar der vi sår det vi haustar. Ein treng neppe tru på Bibelen for å sjå det. Men det finst òg mange, mange forteljingar i Bibelen der det slett ikkje er "straff som fortent". Tenk på Job  eller på den blinde mannen i Johannesevangeliet 9, eller dei atten som fekk Siloa-tårnet over seg, eller David som vart jaga rundt på flukt av kong Saul. Aldri ser vi at Jesus formanar dei fattige rundt seg om at Gud hadde velsigna dei med velstand om dei berre trudde rett. Eller tenk på Maria, ho som alle ætter skal prisa sæl; ho måtte sjå sin eigen son døy på ein kross etter tortur og ei urettferdig rettssak. Lista kan gjerast mykje lengre.

BY THE RIVERS OF BABYLON. Forteljinga om israelsfolket i kongebøkene er likevel konsistent når det gjeld årsakene til at det gjekk gale med folket.

Så no sit dei der, ved elvane i Babel, og lengtar heim.

Og vi sit med ei historiebok som utfordrar måten vi tenkjer på, både tankane våre om Gud og om historia.