 |
| Profeten Elia (foto:Yair-haklai, frå Wikimedia Commons). |
1. Kongebok innleier med at den gamle og svekka kong David går til kvile hjå fedrane sine. Sonen Salomo tek over riket og byggjer tempelet. Etter turbulente krigsår er israelsfolket no inne i ein periode med velstand og fred. Gjetordet går om visdomen til kong Salomo. Trass all visdom og gudsfrykt byrjar han på sine gamle dagar å halta til begge sider og følgjer dei mange konene sine i dyrkinga av framande gudar.
Vel var det gode tider under kong Salomo og folket åt og drakk og var glade. Likevel er det David som er sjølve gullstandarden dei seinare regentane i kongeboka blir målte opp mot - David, som hadde eit ærleg hjarta og følgde Guds bod.
Etter Salomo blir landet delt i nordriket Israel og sørriket Juda. Dei fleste av kongane vender seg bort frå Guds vilje. Særleg ille er det i nordriket. Kongane gjer det som vondt er i Herrens augo, som 1. Kongebok ofte må slå fast.
REFSAREN. I denne situasjonen gjev kongeboka profetane ei heilt sentral rolle. Dei er korrektivet til ei kongsmakt prega av fråfall. Profetane kan - på vegner av Gud - peika ut og salva nye kongar. Profeten Elia får i oppdrag å salva både ein ny israelskonge, ein arameisk nabokonge og sin eigen etterfølgjar som profet, Elisja. Støtt les vi at gudsmennene forkynner dom og refsar den regjerande kongen. Profeten står der med mot og integritet og talar makta midt imot.
Har du funne meg no, uvenen min? Slik helsar kong Ahab profeten Elia når dei møtest. Det seier ikkje så lite. Ahab var gift med dronning Jesabel, og kongeboka framstiller dei som ein katastrofe-par for israelsfolket. Den same kong Ahab kjem med følgjande hjartesukk om profeten Mika: Eg hatar han, for han profeterer aldri noko godt om meg, berre vondt.
PROFETENS GRUNNLOV. Profetane på si side hadde ein annan innfallsvinkel. Dei er ikkje ute etter å plaga kongane, men som Mika seier det: Så sant Herren lever: Det Herren seier til meg, det må eg tala. Slik er grunnlova for ein profet.
Dermed er det kanskje ikkje så rart om profetane i 1. Kongebok blir upopulære i kongsgarden. Ikkje kan dei kjøpast, og kompromisset er ikkje deira banehalvdel. Dei kunne jo kome kongen litt i møte. Det kunne vel vore klokt å opptre litt smidigare og meir målgruppeorientert, tenkt litt merkevarebygging for Herrens sak og unngått ein altfor polariserande presentasjon av bodskapen. Men nei. Dei seier sanninga dei har fått frå Gud, og det er det.
For å gjera eit langt sprang: Ser vi slike profetar i vår eiga samtid? Spørsmålet bør slett ikkje stillast ukritisk, profetstatusen kan misbrukast. "Profetane" kan jatta med makthavarane, slik vi ser døme på i 1. Kongebok, dei kan byggja opp seg sjølve og utnytta andre, eller dei kan rett og slett overdriva si eiga rolle.
Men finst det nokon som avstår frå å berga sitt eige skinn for å forkynna Guds vilje? I så fall minner dei om dei sanne profetane vi møter i det gamle Israel.
Nu kommer De ikke som en fredens engel, men som en forstyrrelsens! Sitatet er ikkje frå 1. Kongebok, men frå eit brev der ein vestlandsk lekpreikar på slutten av 1800-talet fortel korleis den lokale presten møtte han då han kom til bygda. Den radikale forkynnaren skapte uro og forstyrra stabilitet og status quo. Den omreisande predikanten var neppe ein profet i gamaltestamentleg meining, men den vesle episoden får godt fram korleis det profetiske stundom utfordrar både orden og leiarskap. Som en forstyrrelsens engel.
TEOKRATI. Er det teokratiet som er idealet for profetane i 1. Kongebok? På ein måte er svaret ja. Det er ei klar forventning om at både kongen og folket skal følgja Guds lov og bod. Kanskje den tydelegaste raude tråden i heile Det gamle testamentet er nettopp forventninga om at gudsfolket skal følgja Guds vilje.
På den andre sida utfordrar ikkje profetane sjølve ordninga med kongedøme. Kongane krigar og regjerer, kongssøner tek over, ambisiøse outsiderar riv til seg makta, rike blir splitta og går til grunne. Alt er heilt normalt, med andre ord. Så kunne ein jo tenkt seg at eit såpass dysfunksjonelt system ikkje var eit gudsfolk verdig. Hadde det ikkje vore betre om presteskapet, eller gjerne utvalde profetar, tok over styret og berga det heile? Men ein tanke om eit slikt teokratisk styringssystem finn eg ikkje spor av i 1. Kongebok. Gode lutheranarar vil sikkert finna støtte i denne boka til tanken om toregimentslæra, med sitt skilje mellom verdsleg og åndeleg makt.
Profetane tek ikkje over makta. Dei minner herskaren og folket om Guds vilje.
MANGE. Nokre få profetar får vi vita namnet på. Elia er den mest kjende av desse, og vi les at han salva Elisja til etterfølgjar. Sjemaja, Jehu, Ahia, Mika og Sidkia høyrer vi òg om. Men det er tydeleg at Herren ikkje berre hadde ein profet om gongen. Dei var mange, i alle fall i periodar. Då den vonde dronning Jesabel ville rydda ut Guds profetar, greidde borgherren Obadja å gøyma unna hundre av dei i to hòler. Og då kongane i dei to jødiske rika pønska på å gå til krig mot aramearkongen saman, samla israelskongen om lag fire hundre profetar for å spørja Herren til råds.
DEN EINE. Likevel kunne gudsmannen vera einsam. Nokre av dei sterkaste forteljingane i 1. Kongebok viser den eine profeten som står mot dei mange. Mest kjend er Elia på Karmelfjellet. Kongeparet Jesabel og Ahab har innført framand gudsdyrking, og Gud har straffa landet hardt med tørke. No kjem Elia til kong Ahab og bed om oppgjer på Karmel-fjellet: Send no bod ikring og kall heile Israel saman hos meg på Karmel-fjellet, og like eins dei fire hundre og femti Baal-profetane og dei fire hundre Asjera-profetane som får mat ved Jesabels bord. (Statsfinansiering av religion er altså ikkje noko nytt). Korleis det gjekk med den store eldprøva på Karmel, står i kapittel 18.
Men det treng ikkje vera profetar for framande gudar som står på andre sida når Herrens profet står åleine. Når kongane i Juda og Israel vil spørja Herren til råds om krigen mot aramearkongen, er det fire hundre av Herrens profetar som heiar dei fram og lovar at dette skal gå bra. Men det har fare "ei løgnarånd i munnen" på alle profetane. Berre Mika, son til Jimla, talar dei imot, og han får rett.
SYMBOLHANDLINGANE. Profetane formidla bodskapen i ord, men stundom òg med symbolhandlingar. Før riket blir delt i to, med Juda i sør og dei ti andre israelsstammane i nord, går profeten Ahia til Jeroboam. Han fortel Jeroboam at han skal bli konge i Israel, riv kappa si i tolv delar og bed Jeroboam ta med seg ti av dei.
Elia byggjer eit altar av tolv steinar på Karmelfjellet, ein stein for kvar av stammane i Israel. Seinare kastar han kappa si over Elisja når han kallar han til å vera etterfølgjaren sin.
Ein namnlaus profet får fram ein bodskap frå Gud gjennom å be først éin mann, så ein annan, om å slå til han.
Profeten Sidkia, som profeterer falskt om at det skal gå kongen vel i krigen mot aramearane, lagar seg jernhorn og viser optimistisk korleis Israelskongen skal stanga og vinna over aramearane.
MOTLØYSA. Profetane i 1. Kongebok kan òg gjera feil og la seg føra bort frå Guds veg. Eller dei kan, som den store gudsmannen Elia, bli redde og overmannast av motløyse. Etter at han har vunne over avgudsprofetane i den mektige konfrontasjonen på Karmel, set dronning Jesabel alt inn på å drepa han. Elia blir redd og flyktar ut i ørkenen: "No er det nok, Herre!" sa han. "Ta livet mitt! For eg er ikkje betre enn fedrane mine".
No er det nok, Herre. Etter denne ærlege motløysa, syter Gud for at Elia får mat og drikke, før profeten går opp på eit nytt fjell og legg seg til å sova i ei hòle for natta. Der spør Herren kvifor han er der, og Elia klagar over situasjonen sin og over kor dårleg det står til med Herrens sak i folket.
Då så Herren: "Gå ut og still deg opp på fjellet for Herrens andlet, så vil Herren gå forbi!" Føre Herren kom ein stor og sterk storm som kløyvde fjell og knuste knausar, men Herren var ikkje i stormen, etter stormen eit jordskjelv, men Herren var ikkje i jordskjelvet, etter jordskjelvet ein eld, men Herren var ikkje i elden, etter elden - lyden av ei skir stille. Då Elia høyrde den, drog han kappa føre andletet, gjekk ut og stilte seg i hòleopninga.
Frå dette møtet sender Gud profeten vidare for å salva ein aramearkongen, ein ny konge over Israel og Elisja til profet etter seg sjølv.
Elia kastar kappa si på Elisja, og Elisja følgjer Elia.
ALMINNELEGE FOLK. Perspektivet i 1. Kongebok er toppnivået i samfunnet. Det handlar om kongane, kongerika, krigane, tronpretendentane - og om profetane som blandar seg inn på Guds vegner. Den kontakten profetane hadde med vanlege folk, fortel boka lite om.
Eit spennande glimt inn i denne kontakten får vi likevel når profeten Elia under den lange tørketida søkjer husly hjå ei enkje og sonen hennar i den fønikiske byen Sarepta. Herifrå kjem forresten uutrykket sareptakrukke. Historia viser òg litt om kor vanskeleg det kan vera å tru, sjølv orda frå ein gudsmann, når eins eige liv og eins næraste blir ramma. Ser de ikkje teikn og under, så trur de ikkje, seier Jesus fleire hundre år seinare, og vi anar kanskje ein kritisk undertone. Men slik var det òg med enkja som gav Elia husrom, og slik er det kan henda for mange menneske til mange tider.
Det finst andre nøklar inn til 1. Kongebok enn profetane, men det er den nøkkelen som er valt her. Sjølv om profetane ser ut til å vera mange og viktige på denne tida, er det tydelegvis ikkje alltid slik. Det er vanskelege tider og fienden har herja landet og sett opp sine hærmerke når salmisten sukkar (Salme 74,9):
Vi ser ikkje våre eigne merke.
Profetar finst ikkje lenger.
Ingen hos oss veit
kor lenge dette skal vara.
MERKNAD: Den som vil lesa litt meir om episoden der presten møtte lekpreikaren og kalla han ein "forstyrrelsens engel", kan gjera det her.
Ingen kommentarer:
Legg inn en kommentar