Godt sagt frå Masfjorden

Boka Gull i pære? (Bodoni forlag, 2023) løftar fram ordtak og anna
smådikting frå bygdene i Masfjorden. (Foto: Frokor, frå Wikimedia
Commons)

Denne boka løftar fram arven etter éin mann. Samstundes løftar ho fram eit stykke folkekultur som er i ferd med å forsvinna. Boka med den litt merkelege tittelen Gull i pære? er ei skattkiste av ordtak og anna smådikting samla inn i Masfjorden i første havlparten av 1900-talet.

Smådikting femner om fleire ting. Ordtaka får den største plassen i denne boka. I tillegg er det med litt herme og munnhell, rim, regler og gåter. 

Bonden frå Hosteland. Felles for stoffet i boka er at det levde på folkemunne for hundre år sidan. Heldigvis fanst det folk som skjøna verdien av å ta vare på denne delen av folkekulturen. Nye tider kjem med nye skikkar, folk flyttar og generasjonar avløyser kvarandre - og gamle ordlag går i gløymeboka. Bonden Ola R. Midtbø var ein av dei som tok vare på det som tida var i ferd med å viska ut. All smådiktinga i denne boka var det han som samla inn. Han gjorde òg eit storverk med å samla inn ord til Norsk Ordbok, det store standardverket for ord i nynorsk skriftspråk og norske dialektar. Ifølgje Gull i pære? kan ein rekna med at alle ord som i Norsk Ordbok er heimfesta til Masfjorden, er samla inn av Midtbø.

Men dét er ei anna historie. No handlar det om ordtak og anna smådikting. Barnebarnet Johan Myking, pensjonert professor nordisk, har redigert samlinga. Dei korte forklarande artiklane og dei mange fotnotane gjer stoffet meir tilgjengeleg. 

Gull i pære. Er det lett å skjøna ordtaka i denne samlinga? Svaret på det er ikkje gitt med eit enkelt ja eller nei. For det første må ein skjøna sjølve orda. Her får lesaren hjelp av at språkbruken er modernisert og normalisert, og ikkje minst får ein hjelp av dei mange fotnotane til å skjøna enkeltord som treng forklaring. I tillegg til å skjøna orda, må ein ofte vita litt om kvardagslivet, levevegane og kulturen i vestlandske bygdesamfunn tidleg på 1900-talet. Men om ein så skjønar både orda og kjenner til samfunnet omkring, kan likevel meininga i ein del av ordtaka vera uklar eller fleirtydig for oss. Det er ein avstand i tid mellom oss og dei situasjonane der desse vendingane vart nytta i daglegtale. Munnleg språk er ferskvare.

Den som berre hadde vore fluge på veggen den gongen.

Ordtaket som har gitt tittelen til boka - "nett som gull i pære" - er ei slik vending vi ikkje heilt veit om vi forstår. Når det er sagt, er det store fleirtalet av ordtak i denne boka enklare å skjøna enn denne litt finurlege vendinga. 

Fiskehovuda frå Fedje. Far min var gutunge på 1930-talet og voks opp på Fedje ytst ute i havgapet i Nordhordland. Frå barndomen sin hugsar han ein mann som hengde fiskehovuda opp på spikar på veggen av eit skur, let dei tørka der, pakka dei i sekker og tok dei med i robåten og fór til Masfjorden. Han sigla og hadde ikkje motor. Inne i Masfjorden leverte han frå seg dei tørka fiskehovuda. Etter det far min forstod, tok dei fiskehovuda til seters, knuste dei og gav dei som kosttilskot til dyra. 

Mannen med fiskehovuda var kanskje ikkje så spesiell, sjølv om denne kvardagslege soga kan synast eksotisk i dag. Folk sat ikkje i ro på øyklatten sin, i vika si eller i avdalen. Folk reiste til byen av og til. Dei fór i bryllaup i andre bygder. Dei gifte seg utanfor grenda. Etter kvart tråla predikantane, slike som Lars i Njøtæ, indre og ytre område i Nordhordland med båt eller til fots. Andre drog på Lofotfiske, eller på sildefiske ikkje fullt så langt unna. Den nye presten var gjerne frå ein annan del av landet. I ufredstider vart unge menn mobiliserte og måtte reisa langt. Andre reiste som sjøfolk utanlands.

Sjølv om folk ikkje flytta seg så lett og langt som no, sat dei ikkje kubb i ro. Heller ikkje i det gamle samfunnet for eitt, to eller fleire hundre år sidan. Og med folk vandra språk. "Vendingar, gåter og ordtak vandrar mellom verdsdelar, land og regionar, og inn og ut av litterære samanhengar" (s. 16), slår Johan Myking fast. 

Han peikar på at enkelte av ordtaka og munnhella Midtbø samla inn, kan sporast til litterære verk. Til dømes finst her far etter både A.O. Vinje og det norrøne diktverket Håvamål. Så er spørsmålet i mange tilfelle sjølvsagt kva som kom først. Siterer vi Vinje når vi seier at "han kan meir enn mata seg". Eller plukka forfattaren frå Telemark opp eit fast munnhell og brukte det i songen sin om Blåmann? 

Eg merkar meg at boka har med ordtaket "gullring i grisetryne høver lite". Det må vel vera henta frå den mest kjende ordtaksamlinga i vår kulturkrins, den etter kong Salomo. Der heiter det i kapittel 11 vers 22: "Som ein gullring i eit grisetryne er ei fager kvinne utan vit" (sitert etter 1978/85-omsetjinga). 

Alltid radværingane. Dei gamle ordtaka er ikkje woke. Takk og lov. Når det er sagt, er det vel ikkje mykje i denne samlinga som krenker så mange verken i vår tid eller då materialet vart samla inn. Litt kanskje. Ein òg annan gong uttrykker ordtaka ting som godtfolk flest neppe ville flagga som sin offentlege moralske posisjon på den tida då Midtbø samla dei inn. Ordtaket kunne gjerne vera eit pustehol, der det ikkje alltid var så farleg å uttrykka noko som var litt på kanten, så lenge det var godt sagt. Eit døme på dette er eit herme som levde etter husmannen Ole Kvamsdal: "Var alle vatna brennevin og alle fjella tobakk og alle furene kvinnfolk, då skulle det vore moro å leva, kar!"

I vår tid ville nok mange reagera mest på det typiske mannfolk-perspektivet i eit slikt herme. Men eg tenkjer no det er litt slik med dei (eigentleg veldig få) ordtaka som ein kan synast er litt på kanten, som det er med ein del av tekstane til gruppa Salhusvinskvetten. Det kan vera godt sagt om det er aldri så gale. 

Det er forresten tankevekkjande at radværingane fekk litt ekstra pes den gongen òg, sjølv inne i Masfjorden. Ein del hugsar gjerne at avisa BA i Bergen hadde ei vitseside for nokre tiår sidan der radværingane regelmessig fekk gjennomgå. Men det ser ikkje ut til at bergensavisa var den einaste som syntest det var grunn til å hakka på folk frå Radøy, det same dukkar opp i den munnlege tradisjonen i boka etter Midtbø: "Folk frå Radøy kjem som regel dårlegast ut - det gjeld òg i Bergen og i resten av Nordhordland" (s. 89), slår Johan Myking fast. Det er eit interessant fenomén, og eg skulle gjerne sett ei god forklaring på kvifor det er slik. Kan henda Myking, som sjølv er radværing, har tankar om dette.

Gåtefullt. Sjølv om ordtaka ugjer størsteparten, er dei ikkje åleine. Anna folkeleg smådikting som rim, regler og herme har òg fått sin plass. Det same gjeld gåtene. Slik som denne: 

Eg ser det, du ser det, kongen ser det sjeldan, Gud ser det aldri.

Svaret på gåta finst. Det står i boka.