Dra te Salhus

Fjerde artikkel om Åstaket og området rundt. Den første handla om turstiane, den andre om Klantersteinen, den tredje om ein litterær fisketur. 

Tekstilindustrimuseet i Salhus gjev eit
fargerikt innblikk i Salhus som pulserande
industristad.(Foto: Arve Kjell Uthaug)

Salhus i Åsane er på mange måtar berre ein skugge av seg sjølv. Men skuggar kan fascinera og fortrylla, og ein litt avsides industristad kan overraska. Slik er det med Salhus, plassen som fekk sitt eige uttrykk i språket.

Den fortetta bygda kring den gamle "spøtefabrikken" har gått inn i den lokale språkbruken gjennom uttrykket "dra te Salhus". Uttrykket vart nok meir brukt for nokre tiår sidan. Kor stort geografisk nedslagsfelt det har hatt, veit eg ikkje, men eg vil tru munnhellet har vore godt kjent mange stader i dagens Bergen kommune, og i eit temmeleg stort område nordforbi og vestanfor Åsane.

LIKSOMBANNING. Her har eg rådført meg med ein kar som kan mykje meir om norsk språk enn meg. Han meiner "Dra te Salhus" er eit fenomén vi ofte kallar for liksom-banning, og det trur eg han må ha rett i. Uttrykket skrur ned den språklege temperaturen mange hakk, og er derfor mindre provoserande og meir akseptabelt å bruka for mange enn kraftuttrykk som "dra til helvete". 

Så er jo spørsmålet om kvifor nett Salhus vart valt som erstatningsdestinasjon i dette uttrykket i Bergen og strilebygdene omkring. Det får vi nok aldri vita. Men vi kan spekulera, og eg har sendt e-postar til folk rundt meg for å høyra kva dei har å seia om uttrykket. Sjølv om folkelege forklaringar på slike uttrykk skal takast med ei klype salt, så kan dei rota opp interessant kulturhistorie. Kanskje meir det enn å gje ei god forklaring på opphavet til sjølve uttrykket. 

Ein av informamtane mine kjem frå Osterøy og kjenner uttrykket. Han brukar det ikkje ofte, men det kan henda, og i så fall mest i samtale "med jamaldrande eller eldre strilar - samtalepartnarar som eg reknar med eg slepp å forklara det for". Han legg til at han aldri har undersøkt uttrykket fagleg, "men har innbilt meg at det har bakgrunn frå då Salhus var på høgda som industristad: Når du er så lat, udugeleg, uopplyst, ... så har du ingenting her å gjera. Men dra til Salhus, for der er dei så desperate etter å få tak i arbeidsfolk at dei til og med gjer bruk av slike som deg." 

PULSSLAGA FRÅ SALHUS.  Mannen frå Osterøy er inne på noko viktig om historia til denne pitorske plassen klemt mellom Åsanefjella og Salhusfjorden. Då tekstilindustrien i Salhus var på høgda, var det liv og røre her, på ein måte som fekk bondebygdene ikring til å bleikna. Fabrikkane sysselsette mange. Her var det butikkar, bank, musikk- og kulturliv og idrett. Ja, ei kvinne frå Holsnøy fortalde meg ein gong at ho som ung jente kjøpte si første sminke på sørsida av fjorden, i Salhus. 

Ein pensjonist, som voks opp i det som no er Øygarden kommune, kjenner òg godt til uttrykket, og svaret hans speglar eit pulserande sentrum: "I min barndom var Salhuskvintetten (`gryta hennar mor`) fast innslag i Ønskekonserten. Det var ei påminning om at Salhus var til. Elles var det vanleg at ymse kvinneforeninger drog til fabrikkutsal på Salhus."

SLÅSTKAMPEN. Då hadde allereie Salhus vore ein industristad i fleire generasjonar. Salhus Tricotagefabrik starta opp i 1859. Herberge for dei som kom sjøvegen, hadde det vore i denne bygda sidan lenge før industrien kom. I det litterære universet til forfattaren Kristian Matre frå Åsane, har Salhus fått namnet Saltneset. Matre skreiv i mellomkrigstida, men handlinga i dei to første bøkene hans er lagd til slutten av 1850-talet. Bøkene handlar om Madli og Vemund i Botn, eit ektepar som ikkje hadde det heilt enkelt i lag. I ei av desse bøkene er Vemund innom Saltneset. Der låg folk verfaste, det var stinn brakke og tett stemning.

Salhus Tricotagefabrik, slik det såg ut rundt 1935.
(Foto: Peter Forras, Wikimedia Commons)

(...) Nett den tidi då ålmugen for til byen med budrått og slakt og førde heimatt det dei trong til vinteren av kjøpevaror. Hamnen låg full av båtar og jægter; ein kunde radt ganga turrskodd yver - so ein vilde.

Folk stod i flokkar og skifte ølkjengone millom seg. Pægleflaskone kom etter og gav den rette kveiken. Ein og annan var alt på ein god lette og tok til å oppa seg og slengde skitord. Bygdehatet kom fram, og då var det ikkje langt etter kniven. Inne i den store gastgjevarsalen var det trongt kring langbordi då Vemund steig inn. Kvart det auga var vendt mot øvre enden av det eine bordet der tvo karar sat og andgjeglast. Dei spara ikkje på ordi, dei tvo; men rædde einannan ut slik at folk kvar augneblink venta på at noko måtte henda. Vemund kjende karane.

Den eine var Hamaren, dei kalla, hestehandlar, og hin Værnes`n som for ikring med skreppa. Store sterke karar var dei båe, og dei hadde ikkje nett beste ordet på seg kom nokon dei ivegen.

Sjølvsagt enda det med slåstkamp mellom hestehandlaren og den omreisande handelskaren. Dei som vil vita korleis det gjekk, får lesa romanen I bast og band (1929) av Kristian Matre. 

VINSKVETTEN. Motorbåtane kom, og det kom nye og betre vegar til lands. Den bynære gjestgjevarstaden langs Salhusfjorden stilna. Etter kvart tystna òg fabrikkane. I 1989 var det slutt for Salhus Tricotagefabrik. No er det tekstilindustrimuseum i bygda. Eit fint museum er det, med ei perle av ein museumskafe og ein flott museumsbutikk, men det er jo ikkje nok til å trekkja skarar av arbeidsvillig ungdom til bygda. 

Sjølv voks eg opp på 1970- og 1980-talet i Kyrkjekrinsen i Åsane. Det var ikkje langt frå Salhus, men eg kan knapt hugsa at eg reiste til industribygda. Salhus var ein avkrok for oss. I beste fall reiste vi til Salhuskaien og derifrå med ferja over til ei eller anna gudfryktig samling på Frekhaug. Den vesle tettstaden sør på Holsnøy var ei høgborg for indremisjonen, der vart Nordhordland indremisjon i si tid skipa, og der vart Nordhordland folkehøgskule lagt. 

Men, jau, det var likevel ein ting som knytte mange av oss i min generasjon til Salhus: Salhusvinskvetten. Dei song om Rotholå, ferjebillettøren, Belberten, det harde livet før i tida, kaoset i sokkeskuffa og Ingolf Kvamme som sykla ned mot kaien med buksa fast i navet og undergangen som uunngåeleg endestasjon. Ingen skildrar den gamle grinebitarstrilen så nydeleg som Vinskvetten. Når det er sagt, så trong vi jo ikkje reisa til Salhus sjølv om vi lytta til Salhusvinskvetten. Vi levde trass alt i ei moderne tid med musikkassettar.

Den franske bakaren er med på å gje nytt liv til Salhus.
(Foto: Arve Kjell Uthaug)

UTTRYKKET. Det er interessant at den av informantane mine som bur nærast Salhus, ein mann i sekstiåra frå Hordvik-krinsen, ikkje brukar uttrykket (sjølv om han kjenner til det). Det er kanskje ikkje så mykje kraft i eit uttrykk som bed deg "dra te Salhus" når du nesten bur der allereie. Mannen frå Hordvik-krinsen undrar forresten på om uttrykket kanskje stammar frå den tida det var vertshus i Salhus, og folk ville fara dit for å leska seg. 

"Dra te Salhus" er sikkert eit døme på liksom-banning. Informanten frå Osterøy forstår uttrykket som: "Kom deg vekk, dra dit peparen gror. Ikkje fullt så kraftig som dra til helvete, men det dreg i same leia". Det er nok rett, og denne observasjonen tek mykje liksom-banning på kornet. Inntrykket frå informantane mine styrker samstundes oppfatninga av ein mildna variant: "Dra te Salhus" vart gjerne nytta når nokon var litt overraska eller sjokkerte, når ein meinte nokon sa noko som var "litt på viddene", litt som "jøje meg" eller "du store min". Ei litt forsiktigare form gjev gjerne eit litt mildare innhald. 

Ein ting passar i alle fall dårleg om ein tenkjer seg "dra til Salhus" som erstatning for kraftigare saker. Og det må eg berre nemna. Til Salhus kjem ein ikkje langs den breie vegen, spesielt ikkje dei av oss som kjem dit frå nord. Du må inn på den smale vegen, og den fører som kjent til ein annan og betre stad. 

FRANSKMANNEN OG FJELLHEIMEN. Salhus er ein av mange små plassar som ruvar. Dei små stiane fører deg gjennom eit bratt lite sentrum av gamle hus. Den som vil vidare oppover i fjella, kan følgja Milaelva oppover og finna seg ein sti oppe på Åsataket. Dei ulike stemmene, dei oppdemma vatna ovanfor Salhus, er flotte kulturminne. Ikkje minst er det imponerande å studera murverket som er reist for å halda Storejørgenstemmo på plass. Attmed Litlejørgenstemmo nokre minutts gange ifrå er det laga til ein fin raste- og leirplass. 

Det er forresten ekstra god grunn til å fara til Salhus laurdag morgon. Då held den franske bakaren ope utsal med førsteklasses bakevarer. Eg håpar han finn Salhus så fascinerande at han slår djupe røter der. 

Den vesle undersøkinga om uttrykket "dra til Salhus", som det er referert til ovanfor, gjev seg sjølvsagt ikkje ut for å vera viskapleg, og slett ikkje kvantitativ. Men eg fekk inn nokre interessante kommentarar som eg har brukt, og det er det.

Nokre ordforklaringar til utdraget frå romanen I bast og band (1929), der utdraget er henta frå s. 68-69: "budrått" er husdyrprodukt (som smør og ost), "ølkjengone" er skåler til å drikka øl av, "oppa seg" er å yppa seg, "andgjeglast" er å kjekla.