Jon Fosse om dikting og bøn, språk og strilekrig - og to vakre standebarmarar

- For meg er det å dikta å lytta, å lytta i ei stille. Ja eg kom fram til

at det kunne likna på det å be, seier Jon Fosse.

Her fotografert på Frekhaug i Nordhordland.

(Foto: Arve Kjell Uthaug).

Forfattaren Jon Fosse blir sagt å vera den mest omtala og spelte norske dramatikaren etter Henrik Ibsen. Denne hausten er han gjort til æresdoktor ved Universitetet i Bergen, og han fekk for nokre veker sidan den prestisjetunge Nordisk råds litteraturpris.

- Eg kjem frå, og eg tilhøyrer, småkårsfolket, seier Fosse. Forfattaren frå Strandebarm har skaffa seg husvære på Frekhaug, og er dermed meir eller mindre blitt melandbu.

Dette intervjuet med Jon Fosse gjorde eg for Melandjul 2015, og det står òg på trykk der.

 

Aller mest kjend er Fosse for dramastykka sine, som blir spelt på teaterscener over heile verda. Men Fosse skriv innan fleire sjangrar – romanar, dikt, essay og barnebøker, og er ein svært produktiv forfattar. Litteraturprisen frå Nordisk råd fekk han for romantrilogien med bøkene Andvake, Olavs Draumar og Kveldsvævd.

- Du bur tre stader - i Austerrike, i kunstnarbustaden Grotten i Oslo og på Frekhaug. Kva var det som gjorde at du slo deg ned på Frekhaug?

- Eg hadde i mange år budd i Bergen og det kjendest som at nok var nok. Eg har lenge ynskt å bu i Nynorskland, og så vart det Frekhaug, til dels fordi eg av private grunnar må bu så nær Bergen som mogeleg. Eg har elles alltid tykt om Nordhordland. Og mykje av det eg har dikta har eg skrive i ei hytte, eigentleg ei ombygd løe, på Leknes, svarar Fosse.

Heimlandet nynorsk

- Ifølgje Hordaland Folkeblad sa du, då du i haust vart gjort til æresdoktor ved Universitetet i Bergen: «Nynorsken er på mange måtar heimlandet mitt, same kvar i verda eg er». Kan du fortelja litt meir om det?

- Då eg var femten år flytte eg på hybel, til Øystese, for å gå på gymnas, og etter den tid har eg ikkje budd i Strandebarm. Og etter gymnaset har eg ikkje budd i Nynorskland i det heile teke, før eg no til dels har busett meg på Frekhaug, seier Fosse når Melandjul intervjuar han via e-post.

- Eg har budd mange stader og kjent meg meir eller mindre heime, nett dette sit eg og skriv i Austerrike, ved Donau, i ein småby kalla for Hainburg an der Donau, like utanfor Wien. Vi har no i nokre år dels budd her. Og elles vart eg tildelt Grotten, og vart altså osloborgar, men eg hadde også tidlegare vore mykje i Oslo, og eg hadde i nokre år eit lite husvære der. Men lengste tida har eg budd i Bergen.

- Og alle desse stadene er det på eit vis nynorsken eg har halde meg fast i, det er så å seia den som har knytt meg til oppvoksteren min, som pregar meg slik han pregar alle så mykje, dessutan sjølvsagt og ikkje minst av di det er skriving eg har drive med i alle dei år – ja det nærmar seg vel førti. Det var gjennom ein dialekt som låg nynorsken nær eg fyrst opplevde verda. Og ordlyden, heile språkkjensla mi, er fest til nynorsken. Nynorsken er min heim i verda, utan tvil.

- Du har skrive på nynorsk i heile forfattarskapen din. Kva har det nynorske språket hatt å seia for deg?

- Nynorsken har vore svært viktig, og den har nok påverka diktinga mi mykje. Alle språk har sine sterke sider, og sine veikare. Også nynorsken. Men til meg og mi dikting, til meg og min givnad, kunne ikkje nynorsken ha passa betre.

-Ny strilekrig

Sjølv har Jon Fosse gått over til å skriva ein meir tradisjonell eller konservativ nynorsk samanlikna med tidlegare. Ikkje for det. Han ser at det opp gjennom åra er gjort ein del kloke endringar i nynorsken som har ført han nærare både bokmålet og talemålet til folk flest. Men ei samnorskline har han slett ikkje tru på.

- Det er skilnad på bokmål og nynorsk, og den skilnaden må gjerast tydelegare, ikkje mindre tydeleg. Mellom Ibsens riksmål og Aasens landsmål var skilnaden enorm. Både moderne bokmål og moderne nynorsk står kvarandre langt nærare, nettopp difor må det som er av skilnad framhevast. Eg har til dømes gått over frå å skriva e-infinitiv og til å skriva a-infinitiv. Bokmål har berre e-infinitiv, på nynorsk kan ein velja mellom det eine og det andre. I mange år skreiv eg e, sjølv om eg sa tenkja så skreiv eg tenkje. Ikkje veit eg heilt kvifor. No skriv eg tenkja. Og eg meiner no faktisk at nynorsken burde hatt a-infinitiv som hovudform, slik den før hadde. Mellom anna for å skilja seg tydelegare frå bokmålet.

- Samstundes er det òg viktig at ein er klar over at både bokmål og nynorsk er skriftmål. Nesten ingen snakkar korkje bokmål eller nynorsk til vanleg, sjølv om somme dialektar er nærast bokmålet, andre er nærast nynorsken. Til dømes talemålet i Hardanger, og i Meland.

Fosse ser klart at nynorsken og striledialekten er under press, ikkje minst i dei områda som ligg omkring Bergen. Det betyr ikkje at det er nokon grunn til å gje seg over.

- Ein stad går grensa for sjølv kva hardingar, vossingar, sogningar og strilar kan finna seg i. Og den grensa går ved språket. I hundrevis av år har bergensarane rakka ned på strilane og strilemålet, det vil seia på nynorsken, det aller viktigaste i strilekulturen, så om dei mislikar språket og kulturen slik, kvifor då busetja seg på strilelandet?　

- Men det finst byrgskap sjølv i strilar, så språket kjem nok ikkje bergensarane til å klara å ta ifrå oss. Då går vi nok mann av huse for å halda på målet vårt. Så får heller målstriden, kampen for nynorsken, bli den nye strilekrigen! Strilane har i alle år tilpassa seg bergensarane, på strilelandet får det – endeleg – verta omvendt, slår Fosse fast med glød.

Lesaren

- Var det ei bok som var særleg viktig for deg i oppveksten?

- Nei. Eg las lite og ingenting då eg var barn, fortel Fosse.

- Det var fyrst etter at eg sjølv byrja å skriva, alt i tolvårsalderen, at eg også byrja å lesa. Og då gjorde dikta til Tor Jonsson stort inntrykk på meg. Det same gjorde romanar av Vesaas og Hamsun. Noko seinare Bjørneboe. Han har eg prøvt å lesa om att seinare, men har lagt romanane frå meg. Jonsson, Vesaas og Hamsun les eg derimot framleis. Eg las òg dikta til Olav H. Hauge då eg var ganske ung, og særleg nokre av attdiktingane hans gjorde stort inntrykk – ja pregar mi eiga skriving den dag i dag.

- Du har skrive mykje, både romanar, diktsamlingar, skodespel, essay og barnebøker. Av alt du har skrive, kva har gitt deg størst glede?

- Det har skift mykje, noko er skrive lett, noko er skrive med slit og møde. Men det fyrste stykket eg skreiv, Nokon kjem til å koma, skreiv eg fort og greitt, og det er framleis det mest spelte stykket mitt, ja eg veit ikkje nett kor mange land det er spelt i, men det er i ganske mange. Det var òg det stykket som gav meg eit europeisk gjennombrot som dramatikar. Med lange køar for å få tak i billettar i sjølvaste Paris!

Fosse er omsett til mange språk. Han fortel at tekstar av han er sette om til over førti språk. Til fleire av desse språka er det berre stykke som er omsette, og han har ikkje heilt tal på kor mange språk bøkene hans er gitt ut på.

- Det har alltid vore vanskeleg både for norske og andre europeiske forfattarar å få bøker sette om til engelsk, så eg må seia at eg er ganske stolt over at alle stykka mine, 33 i talet, er utgjevne på engelsk. Plays Six kom for ikkje så lenge sidan. Og så er eg stolt over at ein god del av prosaen min har vorte sett om til engelsk, og at fleire prosabøker er under utgjeving. No sist kom romanen Morgon og kveld på engelsk, fortel Fosse.

- Elles kan vel ingenting nå opp til den fyrste boka eg fekk sett om, romanen Stengd gitar kom seint på åttitalet ut på svensk, på storforlaget Bonniers.

Ordlister og mystikk

- Det blir sagt om deg at du er «den mest omtalte og spilte norske dramatiker etter Henrik Ibsen" (Store Norske Leksikon). Mange prisar har du fått, og nyleg vart du gjort til æresdoktor ved Universitetet i Bergen. Det er kanskje eit litt frekt spørsmål, men går all denne heideren nokon gong til hovudet på deg?

- Tja. Eg veit ikkje heilt kva det vil seia at noko går til hovudet på ein. Eg er den same, eg, det eg kan skjøna. Eg har til dømes heller aldri heilt skjønt kva omgrepet klassereise tyder. Eg kjem frå, og eg tilhøyrer, småkårsfolket. Men eg har alltid vore sky, og all merksemda, til dømes også alle prisane, har nok gjort at eg har vorte endå skyare enn før. Eg held avstand, det kan ein trygt seia.

- Kva for bøker les du helst sjølv?

- Alt mogeleg. Eg les svært mykje. Eg les til og med ordbøker! Den siste boka eg las var Juridisk ordliste frå 1929 av Nikolaus Gjelsvik. Den lærde eg mykje god nynorsk av. Gjelsvik, som voks opp i Askvoll, er ein av mange som gjennom åra har brukt heile livet sitt på å få fram nynorsken, der han levde sitt liv som juss-professor i Oslo.

- Og i seinare år har eg lese svært mykje som har med katolsk tru og tradisjon å gjera, særskilt er dei kristne mellomaldermystikarane viktige for meg, dei les eg no som før.

- Er det ei bok du gjerne skulle ha skrive, men som du trur du aldri kjem til å skriva?

- Det tvilar eg på. Eg har truleg gjeve meg med å skriva dramatikk, og eg skriv no prosa i fint flog – eg ser føre meg at eg i åra frametter hovudsakleg kjem til å skriva prosa. Så om eg klarer å fullføra det eg no er i gang med, ja så skal eg seia meg nøgd.

Dikting og bøn

- For nokre år sidan vart du katolikk, og er det framleis. Kva er det i den kristne trua som grip sterkast tak i deg?

- No spør du vanskeleg, svarar Fosse og legg til:

- Eg har lenge opplevt det eg vil kalla for eit gudsnærvær, ikkje minst vart det tydeleg for meg då eg for alvor byrja å dikta. For meg er det å dikta å lytta, å lytta i ei stille. Ja eg kom fram til at det kunne likna på det å be.

- Eg fann meg i mange år godt til rettes hjå kvekarane, og i deira stille møte. Men til sist kjendest det for lite og for trongt. Eg hadde alt sidan midten på åttitalet vore innom tanken på å konvertera, men det tok altså mange år før eg gjorde det. Og det som har gjeve meg mest er rosenkransbøna og den katolske messa, det vil seia nattverden. I motsetnad til i ei protestantisk gudsteneste er nattverden det sentrale i den katolske messa. Det er der og då ein så å seia møter Gud, fortel Fosse.

Tidlegare i år kom det ut ei samtalebok der Fosse og teologen Eskild Skjeldal drøftar tru, katolisisme og store spørsmål i livet. Mysteriet i trua heiter boka.

- I oppvoksteren kjende eg meg heilt framand for det som då heitte Statskyrkja, og eg melde meg ut som sekstenåring, og den tids bedehuskristendom verka rett og slett dum på meg! Mangt har sikkert endra seg sidan seksti- og syttitalet, men motviljen min mot luthersk kristendom sit framleis fast. Eg vonar og trur at mangt og mykje no er annleis. Eg står nok på ymse vis nærare Den norske kyrkja enn den katolske, til dømes i synet på homofili og på kvinnelege prestar. Men sølibatet, det forsvarer eg! Og korkje kjønn eller seksualitet er det sentrale i eller for ei tru. Det dreier seg om så mykje meir. Difor høyrer eg til i Den katolske kyrkja. Trass alt, om du vil, fortel Fosse til Melandjul.

- Har du nokon gong tvila på at det finst ein Gud?

- Nei. Men eg har i lange periodar ikkje vore særleg oppteken av det heller. Men kva er Gud? Kva Gud snakkar du om? må eg nesten spørja tilbake. Om du snakkar om den eller den gudsførestellinga, så trur eg ikkje på nokon av dei, ein slik gud finst ikkje, det vil derimot ikkje seia at ikkje Gud finst til. Og eg trur, og vedkjenner, at det opna seg ei råk mellom Gud og menneskja i og med at Jesus Kristus vart fødd. Og det er difor vi feirar jul! Gud og menneskja var før Kristus skilde frå kvarandre, slik ein er skild frå vatnet når isen har lagt seg på det. I og med Kristus vart isen broten, og det opna seg tilgang til vatnet, til Gud.

To vakre strandebarmarar

- Du er ein mann som skriv mykje – du les, du tenkjer og driv i det heile med det vi kallar intellektuelle aktivitetar. Men har du meir praktiske interesser òg? Steller du hage, går du i fjellet, driv du med båtliv og fiske, eller noko anna av den slags?

- Eg likar ikkje så godt å gå turar, men, diverre heldt eg på å seia, likar eg godt å køyra bil. Og så voks eg så å seia opp i båt, og eg er interessert i alt som har med båt og sjø å gjera. Eg har til og med teke det såkalla Røkke-sertifikatet, det vil seia at eg har teke den teoretiske utdanninga som trengst for å vera kystskipper, men eg manglar sjølvsagt fartstid.

Båt og sjø, altså. Eg har hytte og naust og båtplass på Dingja i Gulen, og i naustet ligg to vakre strandebarmarar, bygde av no avlidne båtbyggjarar som eg kjende, men eg skal vedgå at den båten eg har liggjande på sjøen er ein speedsjark – kanskje vi kan kalla det for snøggsjark – med styrehus og påhengsmotor. Eg likar vêr og vind, men ikkje når eg er på sjøen, den slags har eg fått nok av, men når det er vêr til det er eg gjerne på sjøen. Tidlegare fiska eg mykje, det har eg gjeve meg med. Eg er ei pyse vorten. Eg likar ikkje den drepinga som må til. Men sjølvsagt må det drepast, både dyr og fisk, om vi skal få mat å eta. Så eg skulkar nok litt unna der. Men berre det å få vera i båt på sjøen er nok i seg sjølv for meg.