«Syndfloden» eller «den hele snorrette Udvikling»?

HEUCH var flammande imot. 

Folk som leitar etter gode sitat, og dei som ønskjer å framstilla kyrkja som kvinnefiendtleg, har mykje å henta i innlegga til biskop I.C. Heuch under debatten om røystrett for kvinner i 1890. Og i år passar det ekstra godt å trekkja fram dette ordskiftet  i Stortinget all den tid det er hundre år sidan allmenn røysterett for kvinner vart innført i Norge. Men i 1890 var ikkje tida mogen for å sleppa kvinnene fram til valurnene på same vilkår som menn. Tingmennene avviste framlegget med 70 mot 44 røyster. Partiet Venstre ville gjera røysteretten kjønnsblind,  Høgre var imot. Og fleirtalet i mellompartiet Moderate Venstre følgde Høgre.

Den politisk og teologisk konservative biskop Heuch argumenterte glødande i Stortinget mot å trekkja kvinnene inn i det politiske livet og i det offentlege livet i det heile. Heimen og den private sfæren var hennar plass. Dersom ho braut med denne gudgitte ordninga, kom ho til å verta «et vanskabt Misfoster, hun bliver et Neutrum». Kristiansandbispen såg i så fall for seg hennar fornedring, «Hjemmets Forstyrrelse, Familielivets sukcessive Opløsning og et deraf uundgaaelig følgende Sædernes Forfald». Kvinna ville bli trekt bort frå heimen, som ho åleine hadde evne til å skapa, og Heuch ottast jamvel at sjølve staten ville gå til grunne.

ULLMANN var for.

(….) jeg er overbevist om, at den hellige Skrift, som for mig staar som den ufeilbare Regel og Rettesnor for den enkeltes som for Samfundets Liv, i sin Lære om Kvindens Forhold til Manden fra sit første Blad til det sidste slaar dette fast, at Kvinden skal være undtagen fra Offentligheden og Livet i den. 

Slik argumenterte Heuch skarpt og med Bibelen i hand. I det heile hadde diskusjonen i 1890 eit sterkt innslag av både teologi og teologar. På konservativ side var teologane Heuch, Hval og Hertzberg nesten åleine om å føra ordet. Tilhengjarane av reforma var ei meir samansett gruppe, men i tillegg til lekpredikant Lavik og sokneprest Eiesland – begge valde inn frå det kristelegsinna vestlandspartiet Moderate Venstre – inneheldt gruppa markante grundtvigianarar som folkehøgskulestyrar Viggo Ullmann og sokneprest Wexelsen. Det var med andre ord ingen samla kyrkjeleg front mot å opna røystretten for kvinner.

For å få fram spennet i denne debatten, kan ein følgja tre av dei som tok ordet og som sto for ulike teologiske, kulturelle og politiske retningar. På den eine sida sto altså biskop I.C. Heuch, toppembetsmann, politisk og kristeleg konservativ og innvalt for partiet Høgre. Heilt på den andre fløyen sto radikalaren og folkehøgskulemannen Viggo Ullmann, Venstremann og bror til kvinnesakspioneren Ragna Nielsen. Ein stad imellom, og i denne saka klart nærast Ullmann, finn vi lekpreikaren Andreas Lavik. Bondesonen frå Eksingedalen i Hordaland hadde ei sterk tillit til Bibelen, men ingen formell posisjon innanfor den embets- og prestedominerte statskyrkja. Derimot hadde han med seg arven frå ei meir fleksibel kristeleg lekmannsrørsle. Og han hadde ei mor og ei kone som begge prioriterte heimen samstundes som dei gjekk inn i meir utradisjonelle kvinneroller utanfor heimen. Lavik vart vald inn på Stortinget saman med m.a. lekmannshovdingen Lars Oftedal i partiet Moderate Venstre. Men frå han vart valt inn i 1889 og til perioden var over i 1891 glei han over til det meir radikale Venstre.



LAVIK var for.

Trass i svært ulike syn på kvinnerøysteretten, var viktige oppfatningar felles – i alle fall eit stykke på veg. Ingen av desse tre mennene gav uttrykk for at kvinna sto prinsipielt lågare enn mannen i verdi.  Biskop Heuch såg kvinna som fullt jambyrdig, men ulik mannen. Både Heuch, Lavik og Ullmann opererte òg med visse eigenskapar som dei særleg knytte til kvinna. Ullmann var mest varsam her og peikte på at ein ikkje visste korleis kvinnenaturen ville ha utvikla seg under same vilkår som mannsnaturen. Samstundes forsikra han at «hvad nu det psykologiske angaar, saa er det (…) saalangtfra Tanken, at vi der vil udviske Forskjellen». For det tredje uttrykte dei alle tre stor tru på den historiske utviklinga, eller krafta i denne utviklinga. For Heuch sin del handla det samstundes om ei mistru. Men her bør dei sjølve sleppa til orde:

Jeg tror ikke, at man, efterat saa mange Dæmninger er borttagne og saa mange Indrømmelser er gjort, i Længden vil kunne hindre Floden. Men om jeg end mener, Syndfloden vil komme, kan dog dette ikke hindre mig fra at ønske, at den ialfald ikke kommer i vore Dage.

Biskop I.C. Heuch

Dersom det stod slig for mig, at denne Reform var et Brud paa Guds Bud, saa kan jeg erklære ligeoverfor Biskop Heuch, at jeg bøiede mig i lige saa dyb Ærbødighed som Biskopen og ikke stemte for den. Men jeg kan umulig finde, at den er et Brud paa Guds Bud, aller mindst efter den historiske Udvikling, som vi har – en historisk Udvikling, der for en Del ialfald har været paavirket og bestemt netop af Kristendommen, og en historisk Udvikling, som i Kraft af Kristendommen har ført Kvinden fra Trin til Trin ud i Deltagelsen i det menneskelige Livs Arbeide.

Emissær og gardbrukar Andreas Lavik

Den (Kvindernes Stemmeret) vil seire ud af Livet, ud af Kravene, saaledes som Livet fører dem frem, ud af den samlede Bevidsthed hos Menneskene om, at man baade har Brug for Kvinderne, og at Kvindernes Deltagelse i det offentlige Liv er noget, som er en simpel naturlig Udvikling af Kulturen fremover fra det laveste Kulturtrin og indtil det Standpunkt, vi staar på nu, saa at det er akkurat i Linie med den hele snorrette Udvikling, som det altsammen har taget fra den Tid, Kvinden ikke var andet end et Lastdyr, og indtil disse Dage, da ethvert Menneske, som vil gjøre Fordring paa at have en Smule Dannelse, indrømmer den Ting fuldt ud, at Kvinden har aldeles den samme Ret til at være Menneske og til at skaffe sig menneskelig Oplysning, som vi Mænd har.

Folkehøgskulestyrar Viggo Ullmann

Sjølv om den eine ønskte utviklinga velkomen og den andre såg på henne med gru, delte både Ullmann og motpolen Heuch trua på at utviklinga ville gå sin gang. Slik sett ville ei uunngåeleg syndflod og «den hele snorrette Udvikling» koma ut på mykje det same. I skjemaet til Ullmann høyrer det med ei svartmåling av ei fortid då kvinna ikkje var noko meir enn eit lastedyr. Tanken hans om at utviklinga går rett veg, og at vi står på toppen så langt, passar godt med darwinismen i samtida og for så vidt med den måten vi stort sett tenkjer på i vår del av verda enno i dag – sjølv om det gjerne ikkje blir formulert like bastant. Lekpreikaren Lavik var litt meir varsam enn Ullmann i ordvalet, men han forfekta i denne debatten likevel ein kristeleg utviklingsoptimisme. På den andre sida gjekk han ikkje så langt som ein av teologane i debatten, Wexelsen frå Venstre. Wexelsen slo fast at det ein mann som Paulus hadde meint og sagt om slike spørsmål, «naturligvis for ham (har) været fuld personlig Sandhed; med alt sit Klarsyn og staaende paa sin Tids aandelige Høide kunde han dog ikke se Tingene anderledes end ud af sin Tids Syn, derfor har han en Betragtning af Kvinden, som vor Tid ikke har og ikke kan have». 

Debattantane Heuch, Lavik og Ullmann var altså samde om at kvinnene bar med seg visse ikkje-fysiologiske eigenskapar som gjorde dei ulike menn. Alle tre såg kvinna som den sterkaste representanten for «Barmhjertighed». Dei to røysteretts-forkjemparane såg det som eit gode om denne eigenskapen gjennom kvinnene kom sterkare inn i det offentlege livet. Ullmann nemnde her særskild fredssaka og fattigspørsmålet. Lavik meinte kvinna hadde ei sterkare sanningskjensle enn mannen. Han måtte medgje at kvinna kanskje ikkje var «saa skarpsindig som Manden» og ikkje like juridisk anlagt, og det kunne vera mange felt i det offentlege livet der ho ikkje ville vera like dugande som han. Men på den andre sida meinte han det ville få positive følgjer å få kvinna inn arbeidet på mange område i samfunnet og nemnde som døme kyrkja, skulen, lovgjevinga på det sedeleg området og situasjonen for born fødde utanfor ekteskapet. Heuch hadde òg mykje pent å seia om kvinna og hennar eigenskapar. Ikkje berre hadde ho finare intuisjon, større tolmod og evna til sjå det store i det små, sjå like inn til kjernen av tinga. Ho hadde dessutan «en Følelsernes Finhed og en Stemningernes Rigdom og en Hengivenhedens Evne, som Manden som saadan mangler». Men der Ullmann og Lavik såg fordelar med å få kvinnene med sine særlege eigenskapar inn i det offentlege livet, såg derimot biskopen ein stor fare. Det som var henne ein stor styrke i heimen og det private, gjorde henne særleg disponert for fanatisme i det offentlege rom. Sjølv om det vel snar er i meste laget med sitat frå den engasjerte biskopen, har eg likevel ikkje hjarta til å utelata dette her:

Hendes Følelseslivs Styrke, hendes Tilbøielighed til Sympathier og Antipathier, hendes Evne til at gjøre det smaa stort, selv det, som er det største hos hende, hendes Evne til at hengive sig helt til en Sag, vil skabe den mest fanatiske Politiker i et Øieblik af hende. Hun vil mere hensynsløst end nogen Mand forfægte sin Sag, hun vil storme fremad paa den Bane, som er hende anvist. Hvis man tænker sig et Samfund, styret af Kvinder, vil det være et Samfund, som bevæger sig uafladelig i de voldsomste Søer.

Her kan det vel passa å slutta med sitata frå debatten om røysterett for kvinner i Stortinget i 1890, og ein får vona at sans for humor også er ein godt utvikla eigenskap på den feminine sida av menneskeslekta. Ordskiftet frå 1890 er ei sterk påminning om kor mykje den offentlege debatten har endra seg frå den gongen til i dag. Synspunkt ala Heuch finn ein knapt i det offentlege rommet i Norge i dag, ikkje ein gong frå anonyme nettdebattantar, vil eg tru. Det er vel heller ikkje mange som saknar motstanden hans mot røysterett for kvinner.  

Når det er sagt, og vel vitande om at det er 8. mars i dag, trur eg den feministiske revolusjonen har både gode og dårlege sider. I all for stor grad har den kritiske innfallsvinkelen blitt marginalisert i all feiringa av sigrane. Kva konsekvensar har sjølvråderett, seksuell frigjering, endring av familiemønster, oppløysing av ekteskap, prioritering av lønsarbeid og institusjonalisering av barndom og alderdom hatt for dei svakaste gruppene i samfunnet: først og fremst for borna – fødde og ufødde – og for dei eldre som ikkje lenger greier seg så godt sjølve? Dei store endringane på desse områda heng slett ikkje berre saman med kampen for likestilling, men likestillingsrevolusjonen har spelt ei viktig rolle. Heldigvis finst det i 2013 mange dyktige kvinner som, om dei vil, kan ta ein slik debatt i det offentlege rommet.

Artikkelen over byggjer på kapitlet «Andreas Lavik og kvinnene» (s. 135-162) i hovudoppgåva i historie Kongevegen, kara! Andreas Lavik og lekmannsrørsla på Vestlandet av Arve Kjell Uthaug (publisert som årbok 1996 Frå Fjon til Fusa). Referansar til sitata frå stortingsforhandlingane i 1890 er oppgitt her.

Bileta av Ullmann og Heuch høyrer til ved Nasjonalbiblioteket, og begge finst på Wikimedia Commons. Fotoet av Lavik er utlånt frå Stortingsarkivet.